Czy Mikołaj Kopernik był Polakiem? Trzy nieścisłości w jednym zdaniu

W szkole z wypiekami na twarzy słuchaliśmy przejmującej opowieści, jak rankiem 11 lutego 1942 r., harcerz Szarych Szeregów Maciej Aleksy Dawidowski ps. Alek usunął niemiecką tablicę z pomnika Kopernika w Warszawie. Każdy Polak, a szczególnie każdy rodowity warszawianin, zna wyryte złocone napisy na cokole pomnika: po jednej stronie łaciński napis „Nicolao Copernico Grata Patria” (pol. Mikołajowi Kopernikowi Wdzięczna Ojczyzna), z drugiej strony po polsku – „Mikołajowi Kopernikowi Rodacy”. Wydaje się więc, że sprawa jest jasna. Tęgie umysły wielkich historyków po licznych badaniach ksiąg archiwalnych orzekły bez cienia wątpliwości, że ksiądz Mikołaj Kopernik był Polakiem. Niestety, to jedno zdanie zawiera aż trzy nieścisłości.

Czy potrzebujemy nowych badań nad życiem Mikołaja Kopernika?

Pierwsza nieścisłość dotyczy badaczy życia Mikołaja Kopernika. Do dzisiaj w szkołach uczymy się o wielkim astronomie, posługując się ogólnikami wyrażonymi głównie przez badaczy XIX-wiecznych. Już w roku 1802 polski polihistor Jan Władysław Śniadecki opublikował w tomie drugim „Roczników Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” 109-stronicową rozprawę „O Koperniku”. Przekonywał w niej, że Mikołaj Kopernik był bez wątpienia wielkim Polakiem. Nawiązał tym samym do własnej przemowy sprzed dziesięciu lat, a zatytułowanej „Pochwała Mikołaja Kopernika, akademika krakowskiego, astronomii odrodziciela, z okazji otwarcia Katedry Astronomicznej dnia 30 września 1782 miana na publicznym... posiedzeniu”.

Śniadecki należał do grona najlepiej wykształconych Polaków przełomu XVIII–XIX wieku. Był człowiekiem oświecenia o wszechstronnej wiedzy zdobytej w Akademii Krakowskiej, na niemieckich uczelniach w Getyndze, Utrechcie, Lejdzie oraz na Uniwersytecie Paryskim. W 1781 r. Komisja Edukacji Narodowej powierzyła mu kierownictwo Katedry Matematyki i Astronomii w Wyższej Szkole Koronnej w Krakowie. Jego autorytet był tak wielki, że nikt nie kwestionował wniosków, jakie uczony wysnuł w kwestii narodowości Mikołaja Kopernika.

Czytaj więcej

Historia świata

A jednak się kręci!

Największym przełomem w historii astronomii było ogłoszenie w 1543 r. przez Mikołaja Kopernika ko...

Znany nam wizerunek polskiego ojca heliocentrycznego modelu Układu Słonecznego ukształtował także ks. Ignacy Polkowski, który w 1873 r. opublikował własne opracowanie pt. „Żywot Mikołaja Kopernika”. Był on jednym z organizatorów polskich uroczystości kopernikowskich w Toruniu w latach 80. XIX wieku. Z tej okazji napisał książkę „Czterowiekowy jubileusz urodzin Mikołaja Kopernika”, która została wydana nakładem toruńskiego Komitetu Kopernikowego.

W latach 1873–1875 ksiądz Polkowski kierował redagowaniem trzech tomów przypisów do pism o życiu Mikołaja Kopernika – we wszystkich tych publikacjach Kopernik był przedstawiany jako Polak. Nasza bardzo ogólna wiedza o życiu Kopernika została ukształtowana pod wpływem czasów, w jakich pisano jego biografie. Wspomniane publikacje XIX-wieczne z oczywistych przyczyn „promowały” polskość Kopernika. Powstawały w czasach zaborów, kiedy o każdy fragment polskości trzeba było toczyć bitwy z okupantami. Jakiekolwiek umniejszanie wkładu naszego narodu do historii cywilizacji było postrzegane jako swoista zdrada.

Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. ten sposób narracji historycznej niewiele się zmienił, o czym świadczy seria artykułów autorstwa Ludwika A. Birkenmajera, z których wyróżnia się m.in. „Stromata Copernicana. Studia, poszukiwania i materiały biograficzne” z 1924 r. Po wojnie więcej światła na pochodzenie i pracę wielkiego astronoma rzuciły publikacje Zofii Wardęskiej, Jerzego Drewnowskiego, Erny Hilfsztein, Grażyny Rosińskiej oraz historyka emigracyjnego Leona Koczego, który nakładem Społeczności Polskiej w Szkocji opublikował w 1977 r. pracę pt. „Mikołaj Kopernik. Samotnik, geniusz, rewolucjonista”.

Czytaj więcej

Historia

Jak odkryto grób Mikołaja Kopernika

Przez ponad dwieście lat z przerwami poszukiwano grobu Mikołaja Kopernika w katedrze we Fromborku...

Po 1989 r. pojawiło się kilka ciekawych prac historycznych związanych z życiem i osiągnięciami Mikołaja Kopernika. Wśród nich wyróżnić należy książki śp. profesora Jerzego Gąssowskiego, który gościł na łamach naszego miesięcznika oraz prace m.in.: Mieczysława Markowskiego, Zdzisława Mameła, Michała Kokowskiego, Thomasa S. Kuhna, Ludwika A. Birkenmajera oraz Henryka Baranowskiego i Jolanty Goławskiej.

Mit o Mikołaju Koperniku – księdzu z Fromborka

Kolejnym przekłamaniem krążącym w obiegu publicznym jest opinia, że Mikołaj Kopernik był księdzem. To dość popularny błąd. Kopernik nie miał wyższych święceń kapłańskich. Mit o Koperniku jako księdzu zrodził się przez pomyłkę. Włoski bibliotekarz Lino Sighinolfi odnalazł dokument datowany na 20 października 1497 r. Źle odczytał łaciński napis: „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), personaliter constitutus”. Dwa ostatnie słowa (personaliter constitutus, pol.: mianowany osobiście) odczytał jako „presbiter constitutus”, co można przetłumaczyć jako „mianowany prezbitrem”.

Kopernik nie tylko nie przyjął święceń kapłańskich, ale wręcz wbrew woli swojego wuja, biskupa warmińskiego Łukasza Watzenroda, odmówił przyjęcia tego sakramentu. Bez wątpienia natomiast Mikołaj Kopernik był urzędnikiem kościelnym. W latach 1510–1513 został nawet kanclerzem kapituły we Fromborku. W 1512 r. już jako kanonik uczestniczył w wyborze nowego biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego. Wiemy o tym m.in. stąd, że 7 grudnia 1512 r. Kopernik podpisał z siedmioma innymi kanonikami układ w Piotrkowie. Była to umowa zawarta z kancelarią króla Zygmunta Starego, która dawała kapitule prawo wyboru biskupa warmińskiego spośród czterech faworytów królewskich pochodzących z Prus. Ta umowa pokazuje nie tylko charakter pracy Kopernika jako wysokiego, aczkolwiek świeckiego urzędnika kościelnego, ale przede wszystkim dowodzi jego powiązań z koroną polską i Prusami.

Wiele wskazuje, że od 1497 r. Mikołaj Kopernik był świeckim kanonikiem warmińskiej kapituły katedralnej (łac. canonicus saecularis), co oznaczało, że w sensie prawa kanonicznego był niższym duchownym, który być może miał na głowie tonsurę – choć na wszystkich późniejszych obrazach Kopernik był przedstawiany z pięknymi, gęstymi i kręconymi włosami.

Kobieta, którą kochał Mikołaj Kopernik

Jeszcze jeden aspekt życia Mikołaja Kopernika dowodzi, że nie był on księdzem. Nie przestrzegał bowiem celibatu. Jego wybranką była niejaka Anna Schilling, gosposia, która była kobietą zamężną. Niewiele jest wiadomo na temat związku wielkiego astronoma z ową damą, ale przypuszcza się, że nie dopełniła wszystkich formalności rozwodowych i żyła „na kocią łapę” z kanonikiem warmińskim, co na początku XVI w. nie było najlepiej odbierane przez otoczenie. Pikanterii temu związkowi dodaje fakt, że być może była nawet jego bliską krewną.

Na początku lat 30. XVI w. odeszła od męża Arendta von der Schillinga, z którym miała kilkanaścioro dzieci. Nie ma pewności, czy mąż zmarł, czy opuścił Annę w 1537 r., ale wiele wskazuje, że wtedy właśnie została gospodynią Mikołaja Kopernika.

Ten związek pomaga zdefiniować odpowiedź na postawione w tytule pytanie. Wszystko wskazuje bowiem, że Mikołaj Kopernik – czy tego chcemy, czy nie – posługiwał się każdego dnia swoim ojczystym językiem niemieckim.

Mikołaj Kopernik: Niemiec czy Polak niemieckojęzyczny?

Ale i w tym wypadku należy zachować ostrożność i zadać pytanie: o jakim języku niemieckim mówimy? W XVI w. nie było jeszcze ogólnego ponadregionalnego języka niemieckiego. Norbert Morciniec zwraca uwagę w swojej „Historii języka niemieckiego”, że dopiero „wynalezienie druku (ok. 1450 r.) oraz rozpowszechnienie Biblii tłumaczonej przez Marcina Lutra na język niemiecki wyznacza kierunek ku ujednoliceniu niemieckiego języka pisanego”. Jakim więc dialektem posługiwał się Mikołaj Kopernik? Można jedynie zgadywać na podstawie różnych poszlak. Pewne jest, że pisał wyłącznie po łacinie.

Najtrudniejszą sprawą jest ustalenie, czy wielki astronom znał także ówczesny język polski? Nie jest to wykluczone. Miał chyba jakieś zdolności lingwistyczne, skoro podczas pobytu w Italii nauczył się włoskiego. Czemu zatem nie miałby nauczyć się mowy swojego króla? Był wszak zadeklarowanym poddanym króla Zygmunta Starego i swoimi czynami udowodnił przynależność do Królestwa Polskiego. Chociaż i w tym wypadku mamy problem, bo przecież nie istniało wtedy jeszcze pojęcie obywatelstwa czy przynależności narodowej. Historycy i encyklopedyści znaleźli zatem proste rozwiązanie: piszą, że Mikołaj Kopernik był Polakiem pochodzenia niemieckiego. I w zasadzie nie ma powodów kwestionować takie sformułowanie. W naszej historii było wielu wybitnych Polaków pochodzenia niemieckiego. Podobnie jak w historii Niemiec zasłużyło się wiele osób pochodzenia polskiego.

Czytaj więcej

Historia

Kopernik w Krakowie i… Chicago

Był to sam schyłek polskiego średniowiecza; zakończyło się ono w chwili zatrzaśnięcia wieka trumn...

Mikołaj Kopernik – a jednak po prostu Polak

W XVI stuleciu leniwie kiełkowała koncepcja przynależności narodowej. Dla Polaków Niemcem był każdy, kto nie mówił w języku polskim. Stąd też wzięła się nazwa tego języka. Ale niemieckojęzyczny poddany polskiego króla, wierny koronie Piastów i Jagiellonów, nie był w tym państwie niczym nadzwyczajnym. Niemal każda współczesna rodzina polska ma wśród swoich przodków Niemców. I odwrotnie – przez niemieckie księstwa, miasta i królestwa przeszły liczne fale przybyszów z terytoriów słowiańskich. Stąd w Polsce tak wiele niemieckich nazwisk, a w Niemczech tak wiele słowiańskich.