Krwawe rządy carów

Koronowane głowy stanowiły dogodny cel dla „ludowych mścicieli" oraz krewnych skuszonych insygniami władzy. Tak też działo się na Rusi, choć w tej części Europy nie tylko objęcie tronu, ale nawet taka możliwość często równały się wyrokowi śmierci. Co ciekawe, tłem dla skrytobójstw była także polityka Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a po rozbiorach Polski w plejadzie carobójców znaleźli się również nasi rodacy.

Drapieżni Rurykowicze

Pierwsza książęca dynastia, która panowała na Rusi, wywodzi swoje korzenie od legendarnego Ruryka, persony skandynawskiego pochodzenia. Rosyjska historia doczekała się nawet tzw. teorii normańskiej, ale i ona nie daje pełnej jasności co do tego, czy Ruryk i jego drużyna zostali zaproszeni na Ruś, aby zbudować zręby władzy państwowej, czy też Skandynawowie byli konkwistadorami, którzy podbili plemiona wschodniosłowiańskie. Wczesne średniowiecze to przecież zarówno epoka przewrotów, na przykład Karolingów, którzy obalili dynastię merowińską, jak i podbojów saskich margrabiów, których ofiarami stały się zachodnie plemiona słowiańskie. A jako że był to zarazem okres państwotwórczy, to z mroku dziejów wyłoniło się Księstwo Kijowskie i państwo Polan z dynastią Piastów. Nasi władcy również nie wyróżniali się łagodnością w rozwiązywaniu sporów rodzinnych, jednak na tle Rurykowiczów byli łagodni jak baranki.

Ruscy książęta przodowali w wyrafinowanym okrucieństwie, przy czym nie tylko wobec siebie, ale także wobec poddanych żądających elementarnej sprawiedliwości. Zaliczona w poczet prawosławnych świętych księżna Olga, rządząca Kijowem od 945 r., zemściła się srodze na plemieniu Drewlan, które w akcie rozpaczy przeciwko nadmiernym daninom zabiło jej małżonka Igora. Gdy zbuntowani Drewlanie wystąpili z propozycją ugody, księżna rozkazała zakopać żywcem liczną delegację pokojową wraz z okrętem, którym przypłynęli buntownicy. Urażona duma Olgi wciąż nie była zaspokojona, dlatego po pewnym czasie księżna zaprosiła kolejnych parlamentariuszy po to tylko, aby tym razem spalić plemienną starszyznę w bani (łaźni).

Książę turowski Świętopełk, który w 1015 r. przejął władzę w Kijowie, zamordował skrytobójczo swoich krewniaków – Gleba, Borysa i Światosława, aby w ten sposób zapewnić następstwo tronu własnemu synowi. Z kolei jeden z najwybitniejszych Rurykowiczów, Jarosław Mądry, doczekał się licznego potomstwa, co po jego śmierci w 1054 r. doprowadziło do rozpadu Rusi Kijowskiej, a stosunki pomiędzy dzielnicami w niczym nie przypominały więzów braterskiej miłości. Od XI po XV w. państwem wstrząsały okrutne wojny domowe o panowanie nad Kijowem, a także innymi ważnymi grodami, takimi jak Suzdal, Włodzimierz, Nowogród czy Riazań.

Wzorcową postacią tej burzliwej epoki był książę Andriej Bogolubski, kolejny z rosyjskich świętych, który odbił z rąk krewnych Kijów i oblegał Nowogród, a po klęskach militarnych popadł w konflikt z bojarami. Został więc skrytobójczo zamordowany w 1173 r. i choć kanonizowany, dołączył do grona Rurykowiczów, którzy zginęli z poduszczenia rodziny. Sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu, gdy w XIII w. orda tatarsko-mongolska podbiła Ruś, wnosząc w jej polityczną obyczajowość azjatyckie trucizny i okaleczenia. Tu przykładną ofiarą pozostaje następny święty, książę Nowogrodu Aleksander, zwany Newskim, odkąd w 1242 r. rozgromił krucjatę kawalerów mieczowych. Dwadzieścia lat później jako posłuszny poddany ordy udał się do jej stolicy Saraju po jarłyk wielkoksiążęcy, tj. mongolskie przyzwolenie na sprawowanie władzy nad kilkoma księstwami. Aleksander z audiencji u chana wyszedł chory: jak chce jedna z historycznych wersji, został otruty w wyniku intrygi uknutej przez innych Rurykowiczów, zazdrosnych o jego sukcesy i tytuł. Z kolei w XV w., gdy Moskwa jednoczyła północno-wschodnie dzielnice, tamtejsi władcy stali się ofiarami okaleczeń, o czym mówią nam ich przydomki: Wasilij II Tiomnyj (Ślepy) czy Wasilij Kosoj (Jednooki).

Władza i degeneracja

Cóż dopiero mówić o XVI w. i schyłku dynastii, gdy poprzez liczne koligacje pomiędzy zbyt bliskimi krewnymi Rurykowicze ulegli fizycznej i psychicznej degeneracji. Według ówczesnych dziejopisów skutek był zatrważający, bo młody jeszcze car moskiewski Iwan IV Groźny wyglądał jak wiekowy starzec. Odrażająca powierzchowność była jednak niczym w porównaniu ze skutkami schorzeń układu nerwowego, np. epilepsji, czy chorób psychicznych, których tłem bywał nieuleczalny wówczas syfilis. Jeśli zaś degenerację połączyć z rywalizacją rodów bojarskich o Czapkę Monomacha (koronę), uzyskamy wyjątkowo ciemny obraz epoki cechującej się bezwzględnością i okrucieństwem. Paranoik Iwan IV Groźny przy pomocy specjalnej formacji opryczników wymordował tysiące rodzin bojarskich oraz znacznie więcej obywateli Nowogrodu, którego republikański ustrój był niebezpieczną alternatywą dla moskiewskiej despotii. Car zamordował także kilka swoich żon. W niepohamowanym napadzie szału zabił też syna Iwana, mimo że żywił wobec niego ojcowskie uczucia i widział w nim następcę tronu. Zresztą i okoliczności śmierci strasznego cara wzbudzają do dziś spory wśród historyków. Wiadomo, że Iwan IV ciężko chorował i 18 marca 1584 r. stracił przytomność, wywołując tym zresztą nieobyczajny entuzjazm sterroryzowanych bojarów. Po czym ocknął się, a po wzięciu gorących kąpieli odzyskał wigor. Tym bardziej zaskakująca była śmierć tego samego dnia, co rodzi naturalne podejrzenia o „pomoc" osób trzecich. Na pierwszy plan wysuwają się dworscy doradcy Bogdan Bielski oraz Borys Godunow, jako najbardziej zainteresowani w przejęciu tronu. Ekshumacja przeprowadzona w 1963 r. wykryła w carskich szczątkach wysoki poziom rtęci, ale wiadomo, że była ona składnikiem leku, który podawano Iwanowi z powodu syfilisu. Dopiero obecne analizy zidentyfikowały ogromne stężenie arsenu, co pozwala przypuszczać, że ofiarę regularnie częstowano trującym koktajlem, a ponieważ car okazał się nań wyjątkowo odporny, obaj doradcy... udusili monarchę poduszką.

Śmierć Iwana Groźnego nie zakończyła historii Rurykowiczów, ani tym bardziej nie rozpoczęła panowania domu Romanowów. Władzę przejął formalnie trzeci syn cara Fiodor, ale ze względu na jego ograniczenia umysłowe (kolejny przejaw degeneracji) de facto rządy sprawował bojar Borys Godunow, który próbował założyć własną dynastię. Fiodor zmarł w 1598 r., a tajemnicza śmierć dosięgła również jego młodszego brata Dymitra. Godunowa oskarżono o zabicie obydwu Rurykowiczów. Szczególne wątpliwości budziła śmierć Dymitra, który zakłuł się jakoby własnym nożem podczas ataku epilepsji. W każdym razie to Godunow został koronowany na cara, lecz jego ród nie uniknął mistycznej zemsty obalonej dynastii. Legenda o cudownie ocalałym Dymitrze obrodziła dwoma samozwańcami, którzy – wsparci przez polską magnaterię i zbuntowane rody bojarskie – wystąpili przeciwko Godunowom. Choć właściwym powodem niepokojów była klęska głodu, to moskiewska wojna domowa z udziałem fałszywych pretendentów do tronu doprowadziła do interwencji militarnej Rzeczypospolitej, a w 1610 r. do zajęcia Kremla przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Sam Godunow zmarł pięć lat wcześniej w okolicznościach wskazujących na kolejne otrucie. Według angielskiego posła i naocznego świadka Thomasa Smithe'a po zjedzeniu obiadu car poczuł nagły ból żołądka, który zakończył się gwałtownym krwotokiem i śmiercią.

Próby kontynuowania dynastii podjął syn Fiodor Godunow, ale został obalony przez bojarów i wraz z matką uduszony na Kremlu. Wykorzystując ten fakt, po władzę próbowała sięgnąć jeszcze boczna linia Rurykowiczów – Szujscy. Książę Wasilij Szujski nałożył Czapkę Monomacha, ale po kolejnym buncie poddanych został wydany królowi Zygmuntowi III Wazie i jako jeniec Rzeczypospolitej zmarł naturalną śmiercią na zamku w Gostyninie. Dopiero śmierć Szujskiego zakończyła epokę Rurykowiczów, otwierając równie burzliwe dzieje Romanowów, którzy doczekali się kilku śmiertelnych zamachów na imperatorów ze swego rodu.

Marionetki gwardii

Carem, który zbudował fundament imperium rosyjskiego i wielkość domu Romanowów, był Piotr I. Autor westernizacji, czyli modernizacji państwa poprzez zapożyczenia z Europy Zachodniej, był też dzieciobójcą: w 1718 r. skazał swojego syna Aleksego na śmierć pod zarzutem zdrady. Co ciekawe, Aleksy, który zginął w twierdzy Pietropawłowskiej, nie był jedynym przedstawicielem dynastii uznanym za więźnia stanu. Jako że Piotr nie pozostawił męskiego potomka oraz testamentu z jednoznacznym wskazaniem sukcesora, pomiędzy różnymi gałęziami dynastii rozgorzał spór o prawo do dziedziczenia tronu. Osłabienie władzy wykorzystywali faworyci, czyli carscy doradcy, którzy wywodzili się często spośród oficerów gwardii przybocznej, bo kto miał jej poparcie, mógł zorganizować udany przewrót wojskowy. Dlatego aż do początku XIX w. caryce i carowie byli osadzani na tronie lub tracili władzę i życie w podobnych okolicznościach.

To właśnie spotkało Iwana VI (Joana Antonowicza), a jego los w pełni usprawiedliwia miano rosyjskiej „żelaznej maski". Urodził się w 1740 r. jako potomek brunszwickiej linii Romanowów i był legalnym władcą – do czasu przewrotu zorganizowanego przez własną ciotkę, carycę Elżbietę. Aresztowany wraz z rodzicami jako zagrożenie dla tronu, został najpierw osadzony w pałacu oranienburskim, a następnie zesłany do monastyru Sołowieckiego. Ze względu na groźbę wykorzystania w politycznych rozgrywkach mały Iwan był izolowany od rodziców, a wojskowi opiekunowie otrzymali zakaz jakiejkolwiek edukacji, a nawet informowania więźnia, kim jest naprawdę. Kolejna imperatorowa, Katarzyna II, której prawa do tronu były bardzo wątpliwe, przeniosła aresztanta do celi twierdzy Pietropawłowskiej, gdzie Iwan został poddany kompletnej izolacji (co po 20 latach doprowadziło go do choroby psychicznej). Niedoszły car zginął podczas tajemniczego buntu oficerów pułku smoleńskiego, którego celem była jakoby intronizacja prawdziwego cara. Gdy spiskowcy zażądali otwarcia celi, oficerowie strzegący „żelaznej maski" postąpili zgodnie z instrukcją i zakłuli więźnia bagnetami.

Równie straszny los spotkał Piotra III, męża przyszłej Katarzyny II. Ten niezrównoważony emocjonalnie młodzieniec został wyznaczony na następcę tronu przez carycę Elżbietę (po jej śmierci w 1761 r.). Wielbiciel pruskiego elektora Fryderyka Wielkiego poświęcił swoje krótkie panowanie zreformowaniu armii na wzór sił zbrojnych swojego idola. Gorzej, że przekreślił także zdobycze terytorialne Rosji oraz jej międzynarodowy prestiż osiągnięte w wojnie siedmioletniej (1756–1763), czym wywołał ogromne niezadowolenie armii i faworytów żądnych nowych zaszczytów oraz majątków ziemskich. Kolejny bunt gwardii osadził na tronie carską małżonkę Katarzynę, sam imperator zaś zginął w niejasnych okolicznościach po kilku dniach internowania. Najbardziej prawdopodobna wersja wydarzeń mówi o kłótni sprowokowanej przez faworytów carycy, braci Orłowów, podczas której Piotr został uduszony własną wstęgą orderową.