Wielokrotnie oszukał śmierć: życie na krawędzi Aleksandra Stpiczyńskiego

Pałac Saski w Warszawie był przed II wojną światową przede wszystkim siedzibą polskiej dyplomacji i Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, czyli potocznie – wywiadu i kontrwywiadu. Z tym miejscem związane są największe przedwojenne sukcesy i dokonania wojskowych służb specjalnych. W latach 20. i 30. potocznie nazywana „Dwójka” należała do najlepszych wojskowych wywiadów w Europie. Jak pisał historyk Łukasz Ulatowski, specjalizujący się w dziejach polskiego wywiadu II Rzeczypospolitej: „w rozmachu podejmowanych działań, w ich skuteczności, wywiad polski ustępował jedynie wschodniemu sąsiadowi, dystansując przy tym na każdym polu, zachodniego”. Najważniejsze osiągnięcia oficerów Oddziału II to złamanie szyfrów niemieckiej Enigmy. Szeroko o tym informują podręczniki do historii najnowszej.

Po klęsce kampanii wrześniowej 1939 r. niestety miała miejsce największa wpadka naszego wywiadu – utracono znaczną część archiwów, a także dokumenty Straży Granicznej i niemal cały zasób archiwum MSZ. Doprowadziło to w konsekwencji do wyeliminowania wielu zdolnych polskich oficerów. Straty poniesione przez polski wywiad w wyniku przejęcia przez okupanta ściśle tajnych akt były ogromne, ale nie sparaliżowały jego pracy. Polskie struktury były na tyle rozległe i dobrze zakonspirowane, że przez całą wojnę – czy to w PSZ na Zachodzie, czy w ramach Polskiego Państwa Podziemnego, dostarczały aliantom przez cały okres wojny mnóstwo bezcennych informacji. Szacuje się nawet, że połowa osiągnięć wywiadu alianckiego należy właśnie do Polaków.

Czytaj więcej

Historia Polski

Korfanty – grabarz III powstania śląskiego

Gdyby powstańczy dyktator mniej mieszał się do dowodzenia i mniej ufał aliantom, moglibyśmy zdoby...

Do największych sukcesów podziemnego wywiadu należy zaliczyć: zdobycie informacji o planowanej napaści Niemiec na ZSRR, odkrycie rakietowego ośrodka w Peenemünde, przesłanie części rakiety V2 do Anglii. Częścią tej działalności było stworzenie kanałów kurierskich, którymi emisariusze AK przenosili dokumenty do polskich władz na uchodźstwie. Na podstawie niezwykłych losów przedwojennego „dwójkarza” majora Aleksandra Stpiczyńskiego prześledzimy, jak to wyglądało w rzeczywistości.

Agent Wydziału „Wschód”

Po udziale, jako ochotnik, w wojnie polsko-bolszewickiej i awansie na rotmistrza Aleksander Stpiczyński trafił w 1934 r. na kurs radiowo-szyfrowy organizowany przez II Oddział Sztabu Generalnego (wywiad i kontrwywiad). Nie przypuszczał, że przez następne lata będzie szpiegiem. Jako agent o kryptonimie F-8 został oddelegowany do pracy w polskim konsulacie w Kijowie. Jego zadaniem było rozpracowywanie armii sowieckiej. Gdy zrobiło się gorąco, został przeniesiony do pracy wywiadowczej w Bratysławie. Kiedy zaś wybuchła wojna, wrócił do Warszawy.

5 września 1939 r. ewakuował się z Warszawy z Oddziałem II, a 18 września przekroczył granicę polsko-rumuńską. Internowany w Kutach przedostał się przez Jugosławię i Włochy do Francji. W styczniu 1940 r. dotarł do Paryża i natychmiast wstąpił do odtwarzanych tam Polskich Sił Zbrojnych. Nie dane mu było służyć w mundurze. Przeniesiono go do dyspozycji Biura Personalnego Sztabu Naczelnego Wodza, a 21 kwietnia 1940 r. zaprzysiężono na rotę ZWZ (ZWZ-AK). Został wyznaczony emisariuszem naczelnego wodza do okupowanego kraju. Niecały miesiąc później, 19 maja 1940 r., Stpiczyński wyruszył z powrotem do Polski, wioząc „Instrukcję Nr 4” (na mocy której podporządkowano obszary okupacji sowieckiej generałowi Roweckiemu) wraz z „Zasadami organizacji pracy w Kraju” i „Wytycznymi współpracy ze stronnictwami politycznymi”. Z Angers przez Paryż, Budapeszt, Koszyce, Kraków do Warszawy „podróż” trwała dwa tygodnie.

W marcu 1941 r. Komenda Główna ZWZ-AK podjęła decyzję o wyodrębnieniu ze struktur podziemnego wywiadu II Oddziału sieci wywiadowczej „Wschód”, mającej za zadanie działania na zapleczu frontu wschodniego po przewidywanej napaści Niemiec na ZSRR. Organizatorem i kierownikiem referatu wschodniego WW-72 („Pralnia”), obejmującego Litwę, Wileńszczyznę, Łotwę i Białoruś, został rotmistrz „Wilski”, czyli… Aleksander Stpiczyński. W Wilnie przebywał do kwietnia 1942 r.

Czwarty z „666”

Podczas wojny przekazywanie informacji wywiadowczych do Londynu było niezwykle istotne. Odbywało się to głównie przez radiostacje. Ale drogą radiową nie można było przesłać zdjęć, map, planów czy części niemieckiej broni. Dlatego postanowiono zbadać trasy kurierskie i wysyłać nimi emisariuszy państwa podziemnego do Londynu. Wysyłać emisariuszy… Łatwo powiedzieć, ale trzeba sobie uzmysłowić, że cała Europa do granicy z Hiszpanią była okupowana przez III Rzeszę.

Do 1941 r. korzystano ze stosunkowo bezpiecznej drogi przez Słowację i Budapeszt i dalej do portów adriatyckich lub do Włoch. Po ataku na Związek Sowiecki ta droga okazała się całkowicie zamknięta. Najkrótsza droga do Londynu wiodła przez Niemcy, Francję i Hiszpanię.

Czytaj więcej

Plus Minus

Daszyński, Dmowski, Paderewski, Piłsudski. Jak II RP rozczarowała ojców niepodległości

To nie mogło się udać. II Rzeczpospolita nie była w stanie spełnić pokładanych w niej nadziei. Z...

Pomysł szefa AK, pułkownika Mariana Drobika o utworzeniu specjalnej komórki podchwycił Kazimierz Leski, pseudonim „Bradl”, inżynier, agent tajemniczej grupy Muszkieterów, a później AK. „Bradl” uznał, że gra jest warta ryzyka. Potrzebni byli jednak ludzie, którzy znali biegle kilka języków.

Pod koniec 1942 r. Aleksander Stpiczyński został przeniesiony do „666”. Jego biegła znajomość niemieckiego, francuskiego i hiszpańskiego miała pomóc w przetarciu szlaku kurierskiego przez Hiszpanię. W grudniu 1942 r. Stpiczyński – zaopatrzony w świetnie podrobione dokumenty przez komórkę legalizacyjną Oddziału II KG AK „Agaton” – jako pułkownik baron Arnold von Lückner wsiadł do Urlaubzugu na Dworcu Głównym w Warszawie. Cel – Paryż. Nawet nie przypuszczał, że jego „podróż” potrwa niemal rok.

Fałszywy baron zwodzi feldmarszałka

Przez Wiedeń dotarł do Elfringen, miasteczka na ówczesnej granicy niemiecko-francuskiej. Tam okazało się, że nie ma przepustki uprawniającej do przekroczenia granicy. Eskortowany przez esesmanów musiał wrócić do komendy alzackiego okręgu wojskowego w Strasburgu. Komendantem był tam feldmarszałek Wilhelm List, który w 1939 r. wszedł do Polski na czele 14. Armii. Nazwisko i tytuł arystokratyczny zrobiły wrażenie, feldmarszałek zaprosił von Lücknera na poranną pogawędkę.

„Adiutant wprowadza mnie do gabinetu [feldmarszałka].

– Proszę, niech pan siada. Słyszę, że jedzie pan z Mińska; to bardzo interesujące, cóż tam słychać u was na froncie?

Przywołuję do porządku wszystkie swoje dość rozbiegane władze umysłowe.

– Trzymamy się dobrze, jak zawsze, ekscelencjo, nie mamy powodów do obaw.

– Zima dokucza wam pewno bardzo…

– Dajemy sobie z nią radę, zresztą nie mamy czasu myśleć o niej, grzejemy się nadzieją szybkiego zwycięstwa.

– Trzymacie się więc dobrze? To mnie cieszy. Znam trochę te warunki i wiem, że nie jest tam tak łatwo. Pan jedzie do Paryża?

– Tak, i do Tours, mam tam terminowe sprawy, chodzi o maszyny do prac ziemnych na lotniskach. To dość pilne, mam pociąg o 9, chciałbym zdążyć, więc jeśli ekscelencja pozwoli…

– Tak, tak, oczywiście. Pańska przepustka jest już pewno gotowa, nie wiem jednak, czy zdąży pan na ten pociąg, chyba odeślę pana samochodem” (ten oraz wszystkie następne cytaty pochodzą ze wspomnień Aleksandra Stpiczyńskiego „Wbrew wyrokowi losu”).

„Pan baron”, a tak naprawdę oficer Komendy Głównej AK autem feldmarszałka odwieziony na dworzec kolejowy zdążył na pociąg! Po kolejnych, już spokojnych kilku godzinach dojechał do Paryża.

Spotkanie w okupowanym Paryżu

Każdy wojskowy po przybyciu do innego miasta musiał się zameldować w siedzibie komendy. Fałszywy baron udał się na plac Opery, by dopełnić obowiązku. Dostał pokój w wybranym hotelu i czekał na mającego dojechać Kazimierza Leskiego „Bradla”, szefa komórki „666”. Razem mieli udać się na granicę francusko-hiszpańską i ocenić „atrakcyjność” tej trasy przerzutowej.

„Bradl” nie dotarł na umówione spotkanie. Co zrobić, by jednak się spotkać w okupowanym Paryżu?

„Niewiele myśląc, idę do komendy i dyżurnemu podoficerowi informacyjnemu każę na wielkiej czarnej tablicy, ustawionej na środku sali, napisać kredą dużymi literami, że oberst Arnold von Lückner prosi jego ekscelencję generała von Hallmanna o skomunikowanie się z nim w hotelu Rochechoire”.

Leski „podróżował” pod fałszywą tożsamością generała Juliusa von Hallmanna, pełniącego służbę w autentycznej organizacji działającej na zapleczu frontu wschodniego. Dzięki tej bezczelnej zagrywce obaj polscy agenci w końcu spotykają się (pociąg Leskiego został obrzucony bombami w Berlinie i dlatego wynikło jego spóźnienie na wyznaczone spotkanie).

Ustalają z francuskim ruchem oporu, że Stpiczyński przejdzie granicę z Hiszpanią przez zachodnią część Pirenejów koło miasteczka Oloron. Przekroczywszy zieloną granicę między okupowaną Francją a Vichy, po skontaktowaniu się z przewodnikiem, a w zasadzie z przemytnikiem, „Wilski” podejmuje pierwszą próbę przejścia przez Pireneje. Niestety, śniegi i duża obecność niemieckich żołnierzy udaremniają tę próbę. Obaj z obserwatorem Leskim wracają do Paryża.

Wpadka w Amélie-les-Bains

Leski wrócił do Warszawy. „Wilski” czekał na sprzyjające warunki i kolejną próbę. Niestety, pojawiły się problemy – podziemie francuskie nie jest w stanie załatwić odpowiednich przepustek do przekroczenia granicy z Vichy. Dlatego poda pomysł, by przejechać tę granicę… w tendrze lokomotywy specjalnego pociągu Pierre’a  Lavala (od 18 czerwca 1942 r. mianowany przez marszałka Pétaina szefem rządu Vichy).

Musi też „zniknąć” pułkownik von Lückner. Pojawia się na scenie Francuz – André Luckner.

„Lokomotywa rusza, woda zaczyna chlupać. Na zwrotnicach tworzą się fale, które zalewają deski i ubranie. Marznę. Marznę tak kilka godzin, nogi zdrętwiały od skurczonej pozycji, jest okropnie duszno, choć zimno”.

Niestety, szczęście od „Wilskiego” się odwraca. 6 lutego 1943 r. w nadgranicznym mieście Amélie-les-Bains, skąd po raz drugi miał ruszyć w Pireneje, zostaje zatrzymany wraz z francuskim przewodnikiem przez niemiecki patrol. Żandarmi Vichy podejrzewają, że jest przemytnikiem i aresztują go w cytadeli w Perpignan. Po pięciu dniach przesłuchania przejęło Gestapo, które z kolei podejrzewa Stpiczyńskiego, że jest uciekającym przed nazistami Żydem. Tłumaczy, że jest Polakiem, architektem, który ucieka z okupowanej Warszawy za chlebem i pracą do Portugalii. Takie wyznanie budzi największe zdziwienie – no bo jak przez granice, patrole, wszechobecne Gestapo i kontrole dokumentów udaje się jakiemuś Polakowi przejechać pół Europy?!