Stalin umiera: Wolni Polacy

Stalin umiera dokładnie 13 lat po swej decyzji w sprawie mordu katyńskiego. Jego odejście nie zamyka jednak kłamstwa o tej zbrodni – następcy są ideowymi spadkobiercami. Od XX Zjazdu Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, w lutym 1956 r., następuje oficjalne potępienie kultu jednostki, jednak nie narusza to struktury systemu sowieckiego – teraz najwyższą władzą ma być nie wódz, lecz kolektyw partyjny, realizujący w zmienionych warunkach te same cele.

W kwietniu 1956 r. przywódcy Sowietów przyjeżdżają do Londynu, pozorując nowe polityczne otwarcie. Polacy, a wraz z nimi przedstawiciele innych podbitych przez Kreml narodów, idą ulicami stolicy Wielkiej Brytanii w sprzeciwie wobec podziałowi Europy. Niemy marsz tysięcy pozbawionych ojczyzny emigrantów politycznych ma przypomnieć politykom Zachodu, że zaakceptowana przez nich żelazna kurtyna nie drgnęła.

Gustaw Herling-Grudziński (pisarz) w Rozgłośni Polskiej RWE

Zdajemy sobie wszyscy doskonale sprawę, że tak zwana odwilż nie spadła pewnego pięknego dnia z nieba, że była tylko częścią składową ogólnej sowieckiej taktyki odprężenia i złagodzenia kursu po śmierci Stalina […]. Ale jednocześnie nie wolno zapominać, że nie powstałaby w ogóle sama potrzeba odwilży, gdyby jej od lat swoją postawą, swoim milczącym oporem, swoimi nastrojami i poglądami nie żądali pisarze we wszystkich krajach bloku sowieckiego. Totalizm ustępuje, gdy przeżywa pewne trudności i słabnie; ustępuje jednak tylko na rzecz tych, którzy o te ustępstwa na swój sposób walczyli, którzy ich oczekiwali i pragnęli.

Monachium, 26 lipca 1955

[Violetta Wejs-Milewska, Radio Wolna Europa na emigracyjnych szlakach pisarzy, Kraków 2007]

Jerzy Giedroyc (redaktor „Kultury”) w liście do Andrzeja Bobkowskiego (pisarza)

Niewątpliwie strach trochę w Polsce zelżał. Trzeba ludziom pomóc wyprostować kręgosłup. Można im pomóc, traktując ich serio i sugerując im ostrożnie wizję działania naprawdę społecznego. To nieważne, że to jest obecnie nierealne. Ważne, by to zakiełkowało. Bo przez ostatnie pięć lat walec sowiecki był tak dokładny, że wypruł z inteligencji wszystko.

Paryż, 17 listopada 1955

[Jerzy Giedroyc, Andrzej Bobkowski, Listy 1946–1961, Warszawa 1997] 

Z artykułu Głos wolnych Polaków w „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza”

Wizyta [premiera ZSRR Nikołaja] Bułganina i [I sekretarza KC KPZR, Nikity] Chruszczowa w Wielkiej Brytanii jest faktem nieodwołalnym. Ogłoszono już jej termin i czas trwania. […] Należy skorzystać z okazji wizyty przywódców sowieckich, aby przypomnieć najszerszym rzeszom społeczeństwa brytyjskiego, że dziesięć narodów za żelazną kurtyną znalazło się w niewoli sowieckiej, co jest nie tylko tragedią ich, ale także zagraża wolności Europy Zachodniej.

Londyn, 13 marca 1956

[„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” nr 62/1956]

Stefan Łochtin (prawnik, dziennikarz) w artykule po XX Zjeździe KPZR

Kult jednostki potępiono [w referacie Chruszczowa na zamkniętym posiedzeniu XX Zjazdu KPZR 24 lutego], zaczęto jednak odbudowywać kult rządzącej grupy. Mord i obóz koncentracyjny nie zostały skasowane. Zapewne ograniczono ich zasięg, lecz są one dalej faktem.

Londyn, 15 marca 1956

[„Myśl Polska” nr 6/1956]

Stanisław Mikołajczyk w depeszy do Nikity Chruszczowa

Kiedy Pan potępia zbrodnie Stalina w stosunku do Komunistycznej Partii w Związku Sowieckim, zapytuję Pana, czy Pan nie jest gotów również potępić zbrodni komunistycznych stosowanych w stosunku do Polski i innych krajów za żelazną kurtyną. […] Domagam się od Pana zwolnienia wszystkich osób deportowanych z tych narodów i więzionych w Związku Sowieckim, wydania zarządzenia do wycofania czerwonych armii i wszystkich sowieckich funkcjonariuszy z tych krajów i nieprzeciwstawiania się wolnym i prawdziwie demokratycznym wyborom.

Waszyngton, 17 marca 1956

[„Jutro Polski” nr 6/1956]

Jan Nowak-Jeziorański (dyrektor Rozgłośni Polskiej RWE) na antenie

Obalenie mitu Stalina było zapewne pomyślane jako wielki manewr w nowej fazie zimnej wojny. Czy jednak manewr ten nie pociągnie za sobą całego łańcucha niezamierzonych i nieprzewidzianych skutków psychologicznych? […] Ukazanie zmarłego dyktatora w prawdziwym świetle, zniszczenie tego mitu – odbiera komunistom w Rosji i poza Rosją zdolność szczerego uwierzenia w cokolwiek. […]

Atak na Stalina, dokonany przez tych, którzy mu za życia najgorliwiej służyli – daje obraz bezprzykładnego oportunizmu przywódców i prowadzić musi do nieograniczonego oportunizmu mas. Na krótką metę – oportunizm taki może być wygodny dla ludzi sprawujących władzę. W dłuższych okresach jednak był on zawsze źródłem biurokratycznego skostnienia, słabości i upadku.

Monachium, 25 marca 1956

[Jan Nowak-Jeziorański,

Polska droga ku wolności 1952–1973,

Londyn 1974] 

Maria Dąbrowska (pisarka) w dzienniku

Chruszczow jedzie do Anglii. […] Rosjanie są szatańsko sprytni. Wymyślili! Wszystkim zasadniczym złem obarczyli Stalina i zanim Zachód się zorientuje, gotów uwierzyć, że to nowa epoka. Ale z drugiej strony, to może być początek końca tego potwornego moskiewskiego koszmaru. Bo jakkolwiek zręczne byłyby posunięcia Kremla, nie odbywają się one w próżni. Ludzie słyszą, widzą, myślą, czują, działają. Nie wszystko może wypaść tak, jak się spodziewa Chruszczow i inni zbrodniarze jego typu.

Warszawa, 28 marca 1956