Wiktoria 1920 8–14 maja

Zofia Krauze (Polka, mieszkanka Kijowa):

Przyszedł do nas Czesław i oznajmił, że wojsko polskie jest w Kijowie, że właśnie idą Kreszczatikiem, a władza bolszewicka w nocy opuściła Kijów. Było to coś tak niewiarygodnego, tak niespodziewanego, że nie mogłyśmy uwierzyć. Żadnych strzałów nie było słychać, nie było walk, nie wiedziałyśmy o nadchodzącej do Kijowa armii polskiej. Prasa o tym nie pisała, radia jeszcze nie było, podróże utrudnione – żyłyśmy odcięte od reszty świata... Ubrałam się szybko, wzięłam ze sobą córeczkę i pobiegłyśmy w stronę Kreszczatiku. Zobaczyłam przejeżdżające konno wojsko polskie z orzełkami na rogatywkach! Przejeżdżało wolno.

Kijów, 8 maja 1920

[Zofia Krauze, „Rzeki mojego życia. Wspomnienia", Kraków 1979]

Andrzej Konarski (ziemianin spod Kijowa):

W miarę zbliżania się do Kreszczatiku, głównej ulicy Kijowa – ludzi było coraz więcej. Na chodnikach, na jezdniach, w otwartych oknach kamienic. Nastrój był świąteczny, twarze wesołe [...]. Wielu Polaków niosło naręcza kwiatów – wszędzie zresztą dominował język polski. [...]

Słychać było krzyki ludzi, rżenie koni i stukot podków o bruk. Obłok zbliżał się szybko. Widać już było wyraźnie zbliżających się jeźdźców. Konie szły w luźnym trójkowym szyku, na podniesionych w górę lancach furkotały kolorowe proporce. Tłum oszalał. Deszcz kwiatów leciał z balkonów, okien i chodników. Sypały się na ułańskie głowy i łby końskie, tkwiły na ostrzach lanc i lufach karabinów. Słały się kolorową łąką pod kopytami. Ludzie krzyczeli. Ktoś śpiewał „Jeszcze Polska nie zginęła", ktoś inny „Warszawiankę". Wiwaty i okrzyki mieszały się z głośnym szlochem kobiet i mężczyzn.

Kijów, 8 maja 1920

[Andrzej Konarski, „Wspomnienia", Archiwum Ośrodka KARTA, AW II/2698]

Mjr Tadeusz Kutrzeba (szef sztabu 3. Armii):

Odbył się przemarsz przez Kijów wszystkich wojsk skierowanych na front dla obsady linii obronnych oraz do odwodu. Przemarsz połączono z defiladą w środku miasta, którą przyjmował dowódca grupy operacyjnej, generał Rydz-Śmigły. Defilada wypadła znakomicie.

Kijów, 9 maja 1920

[Tadeusz Kutrzeba, „Wyprawa kijowska 1920 roku", Warszawa 1937]

Henryk Józewski (wiceminister spraw wewnętrznych w rządzie Petlury):

Udałem się z polecenia atamana Petlury do Kijowa. Miałem w imieniu rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej przejąć władzę nad miastem z rąk gen. Rydza-Śmigłego i mianować ukraińskiego komisarza Kijowa.

Sytuacja była dość oryginalna, a nawet w pewnym sensie niesamowita. Znany polskiemu społeczeństwu Henryk Józewski, kijowianin z urodzenia, działacz społeczny, prezes „Filarecji", muzyk i współtwórca polskiego teatru „Studya" – zjawia się w Kijowie jako minister ukraiński i powołuje ukraińską administrację.

[...] Powszechny nastrój był ożywiony i wesoły. Kijowianki tańczyły z polskimi żołnierzami na skwerach i placykach. Tego Kijów jeszcze nie widział, pomimo że niejedna armia przez to miasto maszerowała. Nawet żołnierze ukraińscy nie mieli takiego powodzenia.

Kijów

[Henryk Józewski, „Życie konspirowane", „Karta" nr 5, 1991]

Z artykułu w „Gazecie Podhalańskiej":

Wrażenie zwycięstwa jest w całej Europie wielkie. Rzecz prosta, że jeszcze zawsze nie z tym się liczą, który jest słaby, ale z tym, który jest silny i nie daje się pokonać. Najbardziej bolą nasze zwycięstwa Czechów i Prusaków; ostatni jawnie pomagają Rosjanom przeciw Polsce. Czesi zaś obawiają się, że po zawarciu pokoju z Rosją Polska nie zapomni o ich postępowaniu na obszarach plebiscytowych. Wreszcie ogłoszenie niepodległej Ukrainy przez Polskę psuje czeskie plany; chcieli bowiem Czesi mieć przez Ukrainę korytarz do Rosji i w ten sposób okrążyć Polskę ze wszystkich stron. Polityka polska niweczy ich zbrodnicze zamiary.

Nowy Targ, 9 maja 1920

[„Zwycięstwa na Ukrainie", „Gazeta Podhalańska" nr 19/1920]

Z artykułu w „Czasie":

Na Warmii i Mazurach położenie bez wyjścia. Przed trzema tygodniami po pogromie, jaki miał miejsce na całym terenie plebiscytowym, biuro informacyjne rad ludowych i związków ludowych mazurskich po długich naradach i poważnym rozpatrzeniu kwestii przyszło do przekonania, że wszelka praca plebiscytowa dla Polaków jest uniemożliwiona. Biuro informacyjne, które jest uznane przez wszystkie władze na terenie plebiscytowym mazurskim i warmińskim, prócz kwidzyńskiego, które ma swoje przedstawicielstwo, zdecydowało się zawiesić wszelkie prace przygotowawcze do plebiscytu, dopóki komisja międzysojusznicza nie da Polakom warunków bezpieczeństwa i równouprawnienia z Niemcami, do czego mają prawo. W wywodach swoich, przyjętych jednogłośnie, biuro oświadcza, że jedynie rząd polski może je powołać do pracy, i dodaje, że przerwania działalności nie należy uważać za strajk w stosunku do komisji albo sabotowanie roboty plebiscytowej, lecz jest wywołane przez karygodny brak bezpieczeństwa dla Polaków na terenie plebiscytowym.

Kraków, 10 maja 1920

[„Na terenach plebiscytowych", „Czas" nr 111/1920]

Ppor. Mieczysław Lepecki:

Ludność przechodziła straszliwy kryzys głodowy. Twarze przechodniów zdradzały niezwykły stopień wyczerpania i wynędznienia, ubranie ich składało się z łachmanów i to łachmanów brudnych. Przed naszą intendenturą batalionową, w czasie wydawania chleba, gromadził się zawsze wielki tłum ludzi, obserwujący w milczeniu niezwykły widok dużej ilości białego chleba. [...] Z głodem szła w parze okropna demoralizacja. Nędza zmuszała kobiety do handlowania swoim ciałem, mężczyzn do wszelkiego rodzaju szacherek i oszustw. [...]

Wiadomość o przyjeździe [...] atamana Petlury przyjęto z wielką radością. [...] Na wielkim placu, przy wspaniałej cerkwi, zebrały się nieprzejrzane tłumy ludzi. [...]

Balkon, z którego obserwowałem Petlurę i rewię, należał do jakiejś rodziny żydowskiej. Gospodarz domu, starszy jegomość, pokazał mi pocztówkę, kolportowaną podówczas szeroko, z fotografiami Piłsudskiego i Petlury, pod którymi widniał napis po polsku i ukraińsku: „Bohaterowie narodowi". Pokazując mi ją, gospodarz rzekł:

– Dziwi mnie to, że Polacy pozwalają na jednej karcie umieszczać podobiznę swojego Naczelnika Państwa z tym bandytą – mówiąc to, wskazał na przemawiającego właśnie Petlurę. [...] – Mógłbym przytoczyć mnóstwo wypadków, gdy dawał rozkazy swoim żołnierzom, jeszcze przed sojuszem z Polską, aby urządzali pogromy Żydów.