Kalendarium

27 stycznia – Zapadł wyrok w tzw. procesie kurii krakowskiej. Trzech oskarżonych skazano na kary śmierci, zamienione na dożywocie: ks. Józefa Lelitę, Edwarda Chachlicę i Michała Kowalika. Procesowi towarzyszyła zmasowana akcja propagandowa przedstawiająca duchowieństwo jako „reakcyjną agenturę Watykanu” i „imperialistycznych szpiegów”.

24 lutego – W warszawskim więzieniu dokonano zbrodni sądowej, mordując gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila”, m.in. organizatora i szefa Kierownictwa Dywersji (KEDYW) Komendy Głównej Armii Krajowej, a później zastępcę komendanta głównego AK. W ostatniej rozmowie z żoną mówił: „Pamiętaj, abyś nie prosiła ich o łaskę, zabraniam tego”.

5 marca – W dniu śmierci Stalina na wyspę Bornholm zbiegł na myśliwcu ppor. pil. Franciszek Jarecki. Przed mikrofonami Radia Wolna Europa mówił o atmosferze życia w PRL: „Od ósmego roku życia żyłem na zmianę pod niemiecką i sowiecką okupacją (…) byłem w partii, byłem agitatorem (…) Musiałem na każdym kroku kłamać…”. Kilka tygodni później podobnej akcji dokonał ppor. pil. Zdzisław Jaźwiński. Informacje o tych ucieczkach stały się sensacją i ukazały się na czołówkach światowej prasy.

7 marca – Dla uczczenia śmierci Stalina (5 marca) Katowice przemianowano na Stalinogród, a Pałacowi Kultury i Nauki nadano jego imię. Pisarze i artyści „uczcili” śmierć sowieckiego zbrodniarza licznymi utworami, m.in. „Dzisiaj słońce jest żałobną chorągwią / Umarł Stalin…” – pisał Konstanty Ildefons Gałczyński, a Jerzy Ficowski pytał: „Czyś mi ojcem był moim rodzonym, Że stanąłem jak wryty / W tym dniu zimnym i nagle zgaszonym...”, natomiast Artur Międzyrzecki wieszczył: „Stalin. Duma dni naszych. Największy z ludzi na ziemi. Wrócił nam wolność (…) Odeszli Stalin i Lenin, Ale nie umrą nigdy”, dla Marii Dąbrowskiej „Przestało bić serca męża olbrzymiej miary…”. Redakcja „Tygodnika Powszechnego” zamieściła żałobny tekst poświęcony Stalinowi, ale odmówiła umieszczenia jego fotografii na pierwszej stronie. Pismo zostało odebrane redakcji i przekazane Stowarzyszeniu PAX.

13 marca – W sowieckim więzieniu zmarł Jan Stanisław Jankowski, delegat Rządu RP na Kraj, skazany w moskiewskim procesie szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego w 1945 roku.

8 maja – W związku z represjami wobec Kościoła, ingerowaniem w jego politykę personalną oraz łamaniem porozumienia z 1950 roku, episkopat Polski wystosował pismo do Bolesława Bieruta kończące się słowami „Rzeczy Bożych na ołtarzach cesarza składać nam nie wolno. Non possumus!”. Memoriał stał się jednym z powodów aresztowania prymasa Polski.

21 maja – Ze Związku Literatów Polskich wyrzucono poznańskiego niepokornego poetę Wojciecha Bąka, wcześniej umieszczonego w zakładzie psychiatrycznym. Pobyt w „psychuszce” – często stosowany wobec dysydentów w Związku Sowieckim – był jedną z form represji, w PRL należał jednak do wyjątków.

5 lipca – Grupa operacyjna bezpieki we wsi Niedziałki pod Mławą stoczyła walkę z siedmioosobowym oddziałem por. Wacława Grabowskiego „Puszczyka”, w walce polegli wszyscy jego żołnierze.

22 września – W pokazowym procesie w Warszawie skazano na 12 lat więzienia biskupa kieleckiego ks. Czesława Kaczmarka. Był torturowany i sądzony jako „wróg ludu, faszysta i szpieg Watykanu”. Po zwolnieniu w 1955 roku spotkał się ze swym adwokatem dr. Wacławem Bitnerem, który wspominał: „Gdy przyjechałem do klasztoru, wyszedł jakiś staruszek: siwy, bezzębny, w jakiejś skromnej sutannie, pomarszczony... i zapytałem go: czy nie mógłbym się widzieć z ks. bp. Kaczmarkiem? – ależ to ja jestem! – powiada. W takim stanie widziałem go po wyjściu z więzienia”.

26 września – W Warszawie UB aresztował prymasa Polski ks. kard. Stefana Wyszyńskiego. Na jednego z ubowców rzucił się pies Baca, gryząc go w palec, który osobiście opatrzył prymas. Wychodząc, wziął różaniec i brewiarz, a do siostry zakonnej powiedział: „Nic nie zabieram. Ubogi przyszedłem do tego domu i ubogi stąd wyjdę”. Ta podała mu palto, już w samochodzie zobaczył, że to płaszcz ks. bp. Michała Kozala, zamęczonego przez Niemców w Dachau w 1943 roku (obecnie jeden z błogosławionych). „Bardzo się cieszyłem z tego odkrycia, znalazłem orędownika. Modliłem się do niego wiele, aby uczciwie wywiązać z zadania, które Bóg nałożył”. Następne trzy lata kard. Wyszyński, który dokonał zawierzenia swego losu Matce Bożej, spędził uwięziony w klasztorach w Rywałdzie, Stoczku Warmińskim, Prudniku i Komańczy, opisując te dzieje w swych „Zapiskach więziennych”.

17 grudnia – W gmachu Urzędu Rady Ministrów, pod naciskiem reżimu episkopat Polski złożył ślubowanie na wierność PRL.

17 marca – Zakończył się II Zjazd PZPR. Bierut, ustępując z funkcji premiera – zastąpiony na tym stanowisku przez Józefa Cyrankiewicza – pozostał I sekretarzem partii. Zjazdowi towarzyszyła nachalna kampania propagandowa. M.in. na pierwszej stronie specjalnego wydania „Życia Literackiego” ukazał się wiersz młodej poetki Wisławy Szymborskiej „Wstępującemu do Partii”: „… Partia. Należeć do niej / z nią walczyć, z nią marzyć…”, Leopold Tyrmand w swym „Dzienniku 1954” opisywał atmosferę przedzjazdowych dni. „Wszyscy są podnieceni, nie obradami partii, bo kogo to obchodzi, ale tym, co rzucą na sprzedaż. Każdą imprezę, krajową czy międzynarodową, poprzedza garnirowanie sklepów i to jest wszystko, co z niej mamy. Jest wtedy szynka, szprotki i materiały na spodnie, i tym podobne cuda (…) Już dziś słyszałem w autobusie: „Wie pani, polędwicy dziś u nas w spółdzielni, że tylko brać, a brać…” – „Wiadomo, zjazd”. I tak do końca PRL.

23 sierpnia – Podczas akcji na posterunek MO w Przytułach poległ mjr Jan Tabortowski „Bruzda”, oficer WP, ZWZ AK, po wkroczeniu Sowietów m.in. dowodził akcją zdobycia Grajewa (8/9 V 1945), odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych i Virtuti Militari. W meldunku specjalnym z „przebiegu likwidacji” Jana Tabortowskiego „Bruzdy” bezpieka napisała, iż przy jego zwłokach znaleziono: „zegarek, portfel i miniaturkę Krzyża Virtuti Militari…”.

Sierpień – Z wyjazdu na Zachód nie powrócił Andrzej Panufnik, jeden z najsłynniejszych polskich kompozytorów. Zarząd Główny Związku Kompozytorów Polskich napisał: „Zdradził on swój kraj i naród oraz sprawę, o którą walczą wszyscy artyści i kompozytorzy polscy”.

28 września – Zbiegły na Zachód (5 XII 1953) wicedyrektor Departamentu X MBP Józef Światło (właśc. Izaak Fleischfarb) rozpoczął w Radiu Wolna Europa cykl audycji „Za kulisami bezpieki i partii”. Ujawnił w nich metody sprawowania władzy i zbrodnie reżimu, których nie udało się zdyskredytować propagandowo ani ukryć. Słuchane przez miliony Polaków stały się wstrząsem, który doprowadził do pierwszych pęknięć w aparacie władzy. Miesiąc później, podczas tajnego posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR, poddano krytyce działalność MBP, które zostało rozwiązane 7 grudnia. W jego miejsce utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Stanisław Radkiewicz, szef MBP, został ministrem państwowych gospodarstw rolnych, a z więzień zaczęto zwalniać komunistów, m.in. Gomułkę.

20 października – Inauguracja Akademii Teologii Katolickiej, likwidacja wydziałów teologicznych w UJ i UW.

5 grudnia – Odbyły się „wybory” do rad narodowych. Głosowano na jedną listę. Ogłoszono, iż frekwencja wyniosła od 92 – 96 proc., a kandydaci Frontu Narodowego zdobyli 97 – 99 proc. głosów.

21 – 24 stycznia – W czasie obrad III Plenum KC PZPR – co było efektem informacji Światły – w dyskusji pojawiły się stwierdzenia o „wypaczeniach w pracy aparatu bezpieczeństwa”, mówiono o brutalnych metodach śledztw, a w kwietniu aresztowano Anatola Fejgina – dyrektora Departamentu X MBP, i Romana Romkowskiego – wiceministra bezpieki.

12 lutego – Z Niemiec, za pomocą balonów, rozpoczęto wysyłanie na terytorium PRL trzech milionów broszur z tekstem Józefa Światły „Za kulisami bezpieki i partii”, które doleciały przeważnie na Dolny i Górny Śląsk.

17 kwietnia – W warszawskim Oddziale Związku Literatów Polskich odbyła się dyskusja na temat wydanej w PRL książki sowieckiego pisarza Ilji Erenburga „Odwilż”. Pojęcie to stało się symbolem zmian zachodzących w Związku Sowieckim po śmierci Stalina, a które stopniowo zaczęły docierać nad Wisłę, czego wyrazem był np. coraz bardziej krytyczny stosunek do socrealizmu (m.in. „Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka, zaangażowanego dotąd w jego propagowanie). Z dystansem podchodzono do reżimu, m.in. w kabaretach studenckich, z najpopularniejszym STS. Z socrealizmem zerwali też autorzy Ogólnopolskiej Wystawy Młodej Plastyki.

14 maja – W stolicy PRL podpisano Układ Warszawski, zbrojny pakt stojący na straży imperialnych interesów Związku Sowieckiego.

21 lipca – Związek Sowiecki przekazał PRL Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina – monstrum, które zdeformowało architektoniczną przestrzeń stolicy.