59 gniewnych ludzi

Ten „List” z jednej strony stanowił kamień węgielny na drodze do powstania Komitetu Obrony Robotników (KOR), a następnie – zduszonego stanem wojennym – „karnawału” pierwszej Solidarności. Z drugiej – uzmysłowił ówczesnej władzy, że bez udziału społeczeństwa coraz trudniej będzie rządzić.

Lata 70. XX w. były w PRL czasem względnej stabilizacji. Po burzliwych wydarzeniach Grudnia ’70 ze stanowiska I sekretarza KC PZPR ustąpił sprawujący swój urząd od 1956 r. Władysław Gomułka. Zastąpił go uważany za przedstawiciela nurtu technokratycznego, zmierzającego do modernizacji ówczesnego systemu, wywodzący się ze Śląska Edward Gierek, mający w swojej biografii epizod życia i pracy we Francji oraz Belgii.

Peerelowski prezydent

Nowy I sekretarz obiecywał budowę „drugiej Polski”, kraju nowoczesnego, uprzemysłowionego i dostatniego. Nowy szef partii i peerelowskiego państwa nie określał, w jaki sposób ma ta wizja być realizowana. Okazało się, że jedynym pomysłem nowej ekipy są wysokooprocentowane kredyty i pożyczki w zagranicznych instytucjach finansowych. W rezultacie w „dekadzie Gierka” znacząco, co prawda, rozwinęły się inwestycje w przemysł, na półkach sklepowych pojawiły się importowane z Zachodu, wcześniej niewidziane produkty, ale zadłużenie kraju rosło w nieznanym dotąd tempie (w 1970 r. było minimalne, pod koniec 1971 r. wyniosło 1,2 mld dol., w 1975 – 8,4, w 1977 – 14,9, aby w 1979 r. przekroczyć 23,8 mld dol.).

Czytaj więcej

Historia

Od Listu 59 do „Solidarności”

Rozmowa z Andrzejem Paczkowskim, historykiem z Instytutu Studiów Politycznych PAN (przypominamy t...

Jednocześnie po tragicznych wydarzeniach Grudnia ’70 w kręgach peerelowskiego establishmentu rozpoczęła się dyskusja nad kwestią związanej z kierowaniem państwem odpowiedzialności. Przedmiotem refleksji był fakt, że I sekretarz KC PZPR podejmuje decyzje mające zasadniczy wpływ na losy kraju, takie jak wydanie rozkazu użycia broni, jednak prerogatywa ta nie ma formalnego umocowania w prawie. W związku z tym szef partii nie ponosi też za takie decyzje żadnej formalnej odpowiedzialności.

Jak wspominał Andrzej Werblan (ówczesny wicemarszałek sejmu), w kręgach władzy rozważano pomysł, aby do systemu prawnego wprowadzić instytucję prezydenta Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, co zresztą na VI Zjeździe PZPR zapowiedział Gierek. Propozycja ta jednak spotkała się wówczas ze sprzeciwem Henryka Jabłońskiego, przewodniczącego Rady Państwa – zespołu pełniącego de facto rolę czegoś na kształt kolegialnej głowy państwa. Wobec tego Gierek wycofał się z pomysłu. Prace jednak były już na tyle zaawansowane, że nie dało się ich zatrzymać.

Nadzieja z Helsinek

1 sierpnia 1975 r. 35 państw (w tym PRL) podpisało Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Helsinkach. Polskie władze zobowiązały się tym samym do poszanowania praw człowieka, wolności myśli, sumienia, religii i przekonań, uznania prawa narodów do samostanowienia oraz wolnego „przepływu” opinii i myśli między krajami.

Jak w swoich wspomnieniach przekonuje Jan Józef Lipski – historyk literatury, późniejszy współzałożyciel KOR-u – środowiska wrogie ówczesnemu reżimowi „bały się Helsinek”. Uważano, że rezultatem podpisania dokumentu będzie tylko potwierdzenie podziału Starego Kontynentu na polityczno-społeczno-gospodarcze sfery wpływów. „Szybko jednak dostrzeżono […] szansę powoływania się na dokument końcowy – pisał Lipski. – Swobody, które według postanowień helsińskich miały się stać odtąd zagwarantowane międzynarodową umową, były już »przyznane« obywatelom PRL w konstytucji, co zintensyfikowało i ułatwiło powoływanie się na nią. W ten sposób zaczął rosnąć swoisty autorytet konstytucji jako dokumentu co prawda niehonorowanego przez władze państwowe, ale przynajmniej pozwalającego buntującym się obywatelom mieć poczucie, że prawo jest po ich stronie. Postulat przestrzegania konstytucji stał się hasłem antyrządowym, wywrotowym”.

Widmo feudalizmu

W tym samym czasie władze PRL kontynuowały prace nad zmianą konstytucji. W postulatach poprzedzającego VII Zjazd PZPR XVIII plenum, najwyższego organu władzy w PRL pomiędzy Zjazdami, znalazły się propozycje, by w nowym akcie podstawowym były zapisy potwierdzające „historyczny fakt, że PRL jest państwem socjalistycznym, w którym władza należy do ludu pracującego miast i wsi, a kierowniczą siłą jest PZPR”. „Do podstawowych kierunków pracy ideologiczno-wychowawczej powinno nadal należeć utrwalanie i pogłębienie w świadomości społecznej przekonania, że realizacja wszystkich dążeń narodu polskiego związana jest nierozerwalnie z socjalizmem, z braterskim sojuszem Polski i Związku Radzieckiego, z przynależnością naszego kraju do socjalistycznej wspólnoty”.

Zdaniem Lipskiego propozycje sformułowane w trakcie plenum wywołały w społeczeństwie wzburzenie. „Mimo że nie zmieniają stanu faktycznego, są niekorzystne dla społeczeństwa” – oceniał. „W szczególności sprawa wprowadzenia do konstytucji sojuszu z ZSRR została przyjęta jako zniewaga. Znaczna część społeczeństwa była pogodzona ze stanem faktycznym w tej dziedzinie i panowało dość powszechne przekonanie o śmiertelnym ryzyku w wypadku zakwestionowania przez Polskę uczestnictwa w Układzie Warszawskim. W tych warunkach odpowiednia poprawka konstytucyjna miała znaczenie wyłącznie moralne: mogła być tylko nowym upokorzeniem i policzkiem. […] Również kierownicza rola partii […] [miała] charakter bezinteresownie wymierzonej obelgi, budzącej frustracje i agresję” – wspomina Jan Józef Lipski.

Czytaj więcej

Komentarze

Bogusław Chrabota: Mirek Chojecki – pionier wolnego słowa

Zmarł Mirek Chojecki. To kolejna wielka strata z kręgu ludzi dawnej opozycji. Pozwalam sobie na t...

Według Andrzeja Werblana przez długi czas zapisu dotyczącego Związku Radzieckiego w propozycjach zmian konstytucji nie było. „W pewnym momencie ten zapis się pojawił. Przyszło to w materiale rozesłanym przez Henryka Jabłońskiego. Ale to nie znaczy, że od niego pochodziło. […] Mogło pochodzić albo z jego aparatu, albo z Wydziału Organizacyjnego KC, bo oni w tym też uczestniczyli i kontaktowali się z Radą Państwa” – przekonywał Werblan w opublikowanej w 2017 r. rozmowie z prof. Karolem Modzelewskim i Robertem Walenciakiem, dziennikarzem.

Krytycznie wobec propozycji plenum wypowiedział się na łamach oficjalnej peerelowskiej prasy Władysław Bieńkowski (socjolog, wcześniej działacz państwowy, a po 1976 r. współpracownik KOR-u). W polemice wysłanej w połowie października 1975 r. do „Trybuny Ludu” i „Życia Warszawy” stwierdził, że „nadanie przez konstytucję określonej organizacji społecznej najwyższego uprzywilejowania: prawa do sprawowania władzy, byłoby nawrotem do przeddemokratycznych feudalnych tradycji, byłoby cofnięciem się do epoki sprzed Konstytucji 3 Maja 1791, której niezrealizowaną intencją było ograniczenie uprawnień warstwy szlacheckiej do sprawowania kierowniczej roli w narodzie. [...] W konsekwencji zmianie musiałyby ulec wszystkie artykuły konstytucji wynikające z uznania suwerennych praw społeczeństwa, skoro nie mogłyby wywrzeć wpływu na niezależny od tej woli czynnik sprawujący władzę na mocy konstytucyjnych uprawnień”.

Obawy Lipskiego, emocje Michnika

Z meldunków operacyjnych zajmującego się inwigilacją ówczesnej opozycji Wydziału II Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wynika, że z inicjatywą stworzenia dokumentu wyrażającego krytyczny stosunek do proponowanych zmian w konstytucji w połowie 1975 r. wystąpił prawnik Jan Olszewski w rozmowie z Anielą Steinsbergową – również prawniczką i obrończynią w procesach politycznych. Szybko do grona omawiającego te kwestie dołączyli Jacek Kuroń oraz Jan Józef Lipski.

„Byłem świeżo po lekturze »Wytycznych« [na VII Zjazd PZPR] […], gdzie między innymi zapowiadano zmianę konstytucji, która miała iść w kierunku wprowadzenia do dawnej konstytucji stalinowskiej zasady kierowniczej roli partii – wspominał w 1997 r. Olszewski w rozmowie z dziennikarką Ewą Polak-Pałkiewicz. – Uważałem, że tym bardziej powinna być podjęta akcja protestu przeciwko tej zmianie. Paradoks polegał na tym, że trudno przecież prześladować ludzi, którzy bronią obowiązującej konstytucji”.

Czytaj więcej

rozmowa

Polski sierpień 1980 roku

– Stłumienie strajku sierpniowego wymagałoby wielkiego przelewu krwi, bez porównania większego od...

Pierwotny projekt listu protestacyjnego został zredagowany przez Jacka Kuronia oraz socjologa Jakuba Karpińskiego. Tekst „stanowił […], zgodnie z sugestiami naszych rozmówców, nie tylko protest przeciwko konstytucyjnym gwarancjom kierowniczej roli partii, ale przede wszystkim deklarację ideowo-polityczną na rzecz demokracji parlamentarnej i jej podstawowych wolności: sumienia, zrzeszeń, pracy, słowa, nauki – pisał Kuroń w książce „Wina i wiara. Do i od komunizmu” (Warszawa 1989). – Każdą z tych wolności charakteryzowaliśmy negatywnie przez wskazanie praktyki panującej w PRL, a następnie pozytywnie – przez postulowanie właściwych rozwiązań ustrojowych”.

Po zaaprobowaniu tekstu przez Olszewskiego i Anielę Steinsbergową ruszyła akcja zbierania pod nim podpisów. Poza Olszewskim najbardziej zaangażowali się w nią Jan Józef Lipski, mec. Władysław Siła-Nowicki (dawny stalinowski więzień polityczny, później obrońca w procesach politycznych), Wojciech Ziembiński (dziennikarz, działacz katolicki, potem jeden ze współzałożycieli KOR-u i Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela), Jakub Karpiński, a ze środowiska dawnych „komandosów” – przede wszystkim Jacek Kuroń i Adam Michnik.

Akcji protestu towarzyszył lęk przed konsekwencjami, jakie może on wywołać w społeczeństwie. Największe obawy, jak pisał Kuroń, wyrażał Jan Józef Lipski. „Podpisał tekst bez zastrzeżeń, powiedział, że zrobił tak, jak poszedł do powstania. Był przeciw, ale wszyscy szli, więc poszedł […]. Wydusiłem wreszcie z niego, że przekonany był, iż jeżeli głośno powiemy, co jest w liście, lud natychmiast ruszy i mogą być z tego straszne rzeczy. Pytał: »Co ty chcesz przez to osiągnąć?«. Ja mówiłem: »Jeśli zapolemizuje z nami ‘Trybuna Ludu’ i Polskie Radio, a może nawet telewizja, to już będzie dużo. Na więcej nie można liczyć«. Patrzył na mnie jak na wariata. Zdawało mu się, że to pójdzie dużo, dużo dalej”.

Adam Michnik z kolei przypomina, że w tym czasie odbyło się spotkanie osób zaangażowanych w protest w mieszkaniu Seweryna Blumsztajna, w trakcie którego dyskutowano nad tekstem rezolucji. „Odbyła się wtedy wielogodzinna awantura – wspomina Michnik. – Ja po prostu szalałem, kurwy latały w powietrzu, a Janek [Lipski] powtarzał w kółko: »powstanie«, »powstanie«”.

Demon polityki

Pierwszą osobą, do której zwrócono się o podpisanie protestu był poeta Antoni Słonimski, który – jak wspomina Kuroń – przeczytał tekst, zaaprobował, ale uznał, że wolność zrzeszeń trzeba skreślić, bo „wezmą nas za wariatów – że my tu chcemy ustrój zmienić. Jakby nie zauważył, że cały list był o zmianie ustroju. Zgodziliśmy się bez namysłu i Antoni zadeklarował, że podpisze. Rozpoczęły się wędrówki, stukanie do różnych drzwi i rozmowy”.

Z prośbą o rozważenie złożenia podpisu pod petycją Jan Józef Lipski zwrócił się do przebywającego na emigracji w Wielkiej Brytanii filozofa Leszka Kołakowskiego. „Przygotowujemy w kraju wystąpienie, będące pierwszym chyba jawnym i bez przyłbicy wystąpieniem opozycji – pisał Lipski. – Wystąpienie ma zawierać sprzeciw wobec wprowadzenia konstytucyjnej zasady nierówności obywateli, żądanie wolności słowa, sumienia, ale również swobód religijnych, z krótkimi uzasadnieniami tyczącymi stanu faktycznego – i stwierdzeniem w podsumowaniu o zagrożeniu w ten sposób nie tylko faktycznym, jak dotąd, lecz i prawnym zasad istotnych dla warunków zachowania naszej tożsamości narodowej w związku z tradycjami i dążeniami nadal aktualnymi narodu polskiego. Nie sposób zapewne decydować na ślepo, ale pełny tekst będę miał dopiero 20 listopada, przywieziony w czyjejś głowie. Wyślę Panu natychmiast wraz z informacjami o faktycznym stanie akcji zbierania podpisów. Chcielibyśmy mieć ich (orientacyjnie) około czterdzieści z przekrojem przez różne pokolenia i środowiska. Głównymi nazwiskami będą zapewne nazwiska Słonimskiego i [ekonomisty prof. Edwarda] Lipińskiego. […] Wachlarz projektowany – szeroki (włącznie z duchownymi). Przewidujemy paru sygnatariuszy zagranicznych, jeśli mają polskie paszporty w kieszeni, a Pan chyba ma, stąd prośba. Proszę o zastanowienie się, a po nadesłaniu tekstu o telegraficzną decyzję (wystarczy »oui« lub »non«)” – pisał w liście do prof. Leszka Kołakowskiego Jan Józef Lipski.

Jacek Kuroń wspomina, że w trakcie zbierania podpisów pojawił się postulat, aby w akcji wzięli udział przedstawiciele różnych, nie tylko związanych z lewicowym nurtem niepodległościowym, środowisk. „Andrzej Czuma podpisał. Jeździłem do Łodzi po podpis [adwokata] Karola Głogowskiego. Po głębokim namyśle jednak odmówił”.

Nie był jedyny. Według Kuronia bardzo wiele osób po przeczytaniu zaproponowanego tekstu także odmawiało swojego podpisu. Najczęściej twierdzili, że nie mogą go złożyć, bo na pierwszym miejscu w zbiorze wolności, o które się upominano, była wolność wyznania, co nadawało całemu wystąpieniu charakter religijny. „Ale w tej sprawie zaparliśmy się – wspomina Kuroń. – Chodziło o jedność inteligencji polskiej i więcej – o to, by mówiła ona głosem narodu. A dla narodu jest to sprawa niesłychanej wagi”.

Przeciwko byli m.in. Jacek Bocheński (pisarz, działacz opozycji demokratycznej) i poeta Wiktor Woroszylski. Kuroń obawiał się, że pociągną za sobą całą formację dawnych tzw. pryszczatych, czyli młodych zwolenników socrealizmu. „Myślę, że tu nie strach odegrał zasadniczą rolę – ocenia Kuroń. – Wspominali tamten czas – jak powiedział [pisarz Adam] Ważyk – jakby się obudzili z koszmarnego snu. Mieli poczucie, że opętały ich wtedy demony, których wizja ich niewątpliwie prześladowała. I uważali, że te demony to politykierzy, którzy nimi zagrali. […] Słowo »polityka« kojarzyło im się jak najgorzej”.

Bibuła w ustępie

Powoli sytuacja zaczęła się jednak zmieniać. „List” podpisali młodzi poeci – Stanisław Barańczak i Ryszard Krynicki. Wtedy Adam Michnik przekonał Słonimskiego, który wcześniej zdążył wycofać swój podpis, że powinien jednak dać swoje nazwisko pod „Listem” jako parasol. Słonimski się zgodził.

Z kolei na prośbę aktorki Haliny Mikołajskiej pod listem podpisali się kolejni poeci Nowej Fali – Adam Zagajewski i Julian Kornhauser. Mikołajska udała się też do Wisławy Szymborskiej, która zaprosiła Stanisława Lema i Kornela Filipowicza. Szymborska z Filipowiczem podpisali, Lem podpisu nie złożył. Jan Józef Szczepański, który poparł petycję, choć uważał ją za zredagowaną „naiwnie i utopijnie”, tłumaczył, że – według Lema – zamiast pisać długi tekst, wystarczyłoby jedno zdanie: „Precz z komunizmem!”. „Jego opór wydaje mi się godnym szacunku przejawem samodzielności – nawet odwagi” – notował Jan Józef Szczepański w dzienniku. „Wcale nie jestem z siebie dumny [z powodu złożenia podpisu], mimo że z całą świadomością godzę się na ofiary. Trzeba pożegnać się z projektowaną dla mnie na przyszły rok nagrodą państwową, podróżą do Grecji, może z publikacjami książek przez jakiś czas. Trzeba przygotować się na różne szykany – pisał dalej Szczepański. – Ale rzecz nie sprowadza się do troski o własną opinię w tak zwanym środowisku. Nie wolno się dać uśpić pozorami sielanki. Sprzeciw musi być widoczny i musi kosztować. Nawet jeżeli nie ma sposobu nadania mu takiego kształtu, który wydawałby się i rozsądniejszy, i bardziej skuteczny”.