Stołeczne ślady szlacheckiej przeszłości

Dwory i dworki pojawiły się wokół stolicy już pod koniec wieku XVI i stanowiły rezydencje ziemiańskie oraz miejsca zamieszkania bogatszych mieszczan, mających ziemię wokół Warszawy.

W połowie XVIII wieku naliczono ich około półtora tysiąca.

Przybywały wraz z jurydykami, czyli miasteczkami niepodlegającymi władzom Warszawy, których było aż 26. W ich centrach pojawiały się budynki murowane, natomiast na obrzeżach stawiano domy tanie, z drewna i w kształcie doskonale sprawdzonym – a więc dworki. Po włączeniu jurydyk w granice miasta (pod koniec tego samego stulecia) dworek stał się z konieczności budynkiem warszawskim.

Strzeż się ognia

Najwięcej o starych dworkach dowiedzieć się można z kroniki wypadków. Bo płonęły one jak pochodnie, a ponieważ wokoło znajdowały się budynki gospodarcze, nieszczęście było pełne. I tak w roku 1822, opisując pogorzelisko przy ulicy Browarnej, „Gazeta Warszawska" narzekała, iż „mamy w mieście ciągłe pożary dworków", i pocieszała, że w obrębie miasta budowanie nowych domów drewnianych jest zabronione, więc „pożary te rzadszemi się staną". Niestety, tak nie było.

W roku 1827 tuż za Rogatkami Wolskimi w dwóch posesjach spaliło się wiele zabudowań drewnianych, ogniem zajęły się dworki, a „zaraz z początku tego pożaru zapewne zmorzony snem, 18-letni młodzieniec niezdołał uciec i postradał życie". Po dwóch tygodniach spalił się dwór przy Krochmalnej.

Trzy lata później, ostatniego dnia lipca „o godzinie 2 wszczął się pożar przy Rogatkach Czerniakowskich, spłonęły 3 Dworki, których 2 wdowy są właścicielkami. Przyczyną pożaru (iak mówią) była zostawiona świczka szabasowa".

Mijały lata, a drewniana zabudowa dalej paliła się, i jak podejrzewano, zamiast płacić za rozbiórkę podkładano ogień, by mieć wolne miejsce pod budowę ceglanego już domu. W roku 1842 „znowu wybuchł pożar. Spłonął zupełnie dworek przy rogu ulic Zielnej, Śto Krzyzkiej i Bagno oraz uszkodzona została kamienica wraz z oficynami, będąca własnością Mahońbauma właściciela magazynu mebli". Czy w tym przypadku chciano usunąć zawalidrogę tanim sposobem? Jeśli tak było, to katastrofa przerosła wyobraźnię sprawców.

Koniec epoki

Niskie domy drewniane z jedno-, a nawet dwuspadowymi dachami przypominały dawne czasy i sielskie bytowanie. A tu rzeczywistość skrzeczała – w roku 1856 bardzo ładny dworek na posesji „No 1388a własnością W. Karola Minter będący, a położony u zbiegu ulic Marszałkowskiej i Widok (czyli tam, gdzie dziś Rotunda PKO – przy. red.) jest rozbierany". Stanąć tam miała murowana kamienica, bo po drugiej stronie Marszałkowskiej były dworzec kolei wiedeńskiej i komora celna, więc doskonała lokalizacja.

Dworki już tylko przeszkadzały i przez kilkadziesiąt lat nie szanowano ich. W kronikach znajdujemy opisy, jak to w roku 1863 pozbyto się takiego domu na Chmielnej ku Żelaznej, gdyż stanąć tam miała kamienica, a na Nowolipiu, na wprost Karmelickiej, rozebrano kolejny, bo „trzeba było otworzyć komunikację z Dziką i Nowolipkami".

Pewne sentymenty zaczęły budzić się pod koniec stulecia. „Kurier Warszawski" informował o „rozbiórce dworku u zbiegu Elektoralnej i Solnej. Tam to ksiądz Baudouin założył przytułek dla podrzutków, najliczniej znajdowanych na przedmieściu wolskiem". Znany społecznik, zwany „wielkim jałmużnikiem Warszawy", miał nazwisko, którego przeciętny człowiek nie był w stanie prawidłowo wymówić, więc spolszczono je i dziś koło Jasnej mamy ulicę Boduena.

A tak przy okazji – ulica Solna była równoległą do Orlej; zabudowa spłonęła podczas Powstania i dziś można powiedzieć, że sporym jej fragmentem biegnie aleja Jana Pawła II.

Wróćmy do dworków. Z ich niepowtarzalnego charakteru coraz bardziej zaczęto zdawać sobie sprawę i lamentowano już w 1892 roku, że pod topór

poszedł drewniany domek zwany „Pod filarkami", a mieszczący się przy Marszałkowskiej. 135-letni dworek „z powodu zupełnego zniszczenia opuszczony został przez procederzystów tam zamieszkałych, jako to: parasolnika, jubilera, masarza, utrzymującego owocarnię, itd., którzy w inne miejsce przenieśli swe składy".

Żale poniewczasie

Na kilka lat przed I wojną światową zaczęto na poważnie interesować się przeszłością miasta. „Kurier Warszawski" donosił na przykład, że podczas prac budowlanych na „Marjensztadzie" (przez kilkaset lat nie można było się zdecydować co do pisowni tego słowa) odnaleziono różne fundamenty, prawdopodobnie należące do „dworku ze stajniami królewskimi", leżącego niegdyś przy ul. Pustej, która to biegła poniżej zamku, równolegle do rzeki.

Spekulacja budowlana, niemożność podziału dworków na lokale rentowne, w kilkanaście lat zniszczyły je doszczętnie „Rzeczpospolita" 1921 r.