Likwidacja gett w dystrykcie warszawskim (styczeń-luty 1941 r.)

Do żydowskiej dzielnicy w Warszawie w ciągu kilku tygodni dokwaterowano ok. 50 tys. mieszkańców: zaczęto od 2,5 tys. mieszkańców Piaseczna, 28 stycznia przywieziono 700 Żydów z Jeziorny, następne cztery dni to 1,4 tys. osób z Pruszkowa, 3 lutego – 320 mieszkańców podwarszawskich Włoch zgromadzonych w Forcie Solipskim – wśród nich byli też Żydzi z Łomianek i Ożarowa.

Z powiatu sochaczewsko-błońskiego w wagonach bydlęcych do 9 lutego 1941 r. wywieziono Żydów z Żyrardowa, Wiskitek i Mszczonowa, z Grodziska Mazowieckiego (do 14 lutego), z Sochaczewa w dwa kolejne dni, a wywózkę z Błonia zakończono 19 lutego.

Kobieta sprzedająca mleko w getcie warszawskim, 1941 r.

Foto: be&W

Następnie komanda zajęły się powiatem grójeckim: 21 lutego wypędzono 2,8 tys. mieszkańców Warki i okolic; następnego dnia – z Mogielnicy; Żydów grójeckich wywieziono dwa dni później; kolejne dwa dni – Góra Kalwaria, Błędów i Tarczyn. Na początku marca wyprowadzono ludzi z Łowicza, Bolimowa, Głowna, Łyszkowic, Kiernozi – z gett utworzonych w maju 1940 r.

Żydowscy mieszkańcy tych podwarszawskich miejscowości mieli na przygotowanie się do przesiedlenia maksymalnie kilka dni. Mogli zabrać ze sobą 25 kg bagażu uchodźczego i pościeli, nierzadko musieli iść do Warszawy pieszo. Pozostawiali domy, mieszkania, dobytek całego życia i całą swoją przeszłość.

Po drugiej stronie Wisły hitlerowcy także koncentrowali żydowskich mieszkańców. W lutym 1941 r. w Sokołowie – 1,5 tys. żydowskich mieszkańców 19 gmin powiatu sokołowsko-węgrowskiego (przesiedlono 316 Żydów z Kudelczyna, Kowiesów, Korczewa, Repek, Wyrozębów); Węgrowie (255 z Ruchny, Wyszkowa, Jaczewa); Sterdyniu (103 z Jabłonny i Chruszczewki); Stoczku (302 Żydów z Prostynia, Starej Wsi, Miedznej); Łochowie (226 Żydów z Sadownego); Grębkowie (269 Żydów z Korytnicy, Ossówna, Sinołęki i Borza); Kosowie.

Dopiero w październiku 1941 r. przesiedlano z gminy Garwolin do Żelechowa i Parysowa – 455 Żydów; z gminy Jarczew do Żelechowa – ok. 300 Żydów. W listopadzie 1941 r. w powiecie Siedlce przesiedlono: do getta w Siedlcach Żydów z gmin: Czuryły, Domanice, Krześlin, Niwiski, Skorzec, Skupie, Starawieś, Wiśniew, Wodynie, Zbuczyn, Żeliszew; do getta w mieście Mordy z gmin: Królowo, Niwa, Przesmyki, Stok Ruski i Tarków; do getta w Łosicach z gmin: Huszlew, Olszanka, Świniarów; do getta w Sarnakach z gmin: Górski, Kornica i Łysów. Po tych akcjach hitlerowcy uważali, że Żydów w gettach pozostało: w Siedlcach – 12 417; w Łosicach – 4909; w Mordach – 3195; w Sarnakach – 1180.

Niemcy skazali Żydów na zagładę. Getto w Lublinie, 1941 r.

Foto: be&W

Również w listopadzie 1941 r. przesiedlono do getta w Mińsku Żydów z gminy Mińsk; do Kołbieli – 150 Żydów z Jakubowa i Wielgolasu; do Latowicz – 120 Żydów z Jeruzalu; do getta w Mrozach – 138 Żydów z Cegłowa; do getta w Stanisławowie – 32 z Glinianek oraz 33 z Dębego Wielkiego.

Przygotowania do „ostatecznego rozwiązania”

Komasacja ludności żydowskiej w Warszawie i okolicznych gettach to był wstęp do wielkiej akcji likwidacyjnej, którą rozpoczęto w Warszawie 22 lipca 1942 r. Działania prowadziło specjalne komando przysłane do getta warszawskiego z lubelskiego. W przerwach działań w Warszawie komando morderców wyjeżdżało w teren. 19 i 20 sierpnia 1942 r. likwidowało żydowskich mieszkańców miejscowości: Falenica, Wawer, Otwock, Rembertów, a następnie: Jadwisin, Radzymin, Wołomin, Jadów i Parczew, a także z gett w Karczewie, Miłośnie, Okuniewie, Pustelniku, Tłuszczu i Wawrze. 21 i 22 sierpnia 1942 r. zlikwidowano getto w Mińsku Mazowieckim. 22 i 24 sierpnia komanda śmierci pracowały w Siedlcach, Łosicach i Mordach. 25 sierpnia zlikwidowano getto w Międzyrzeczu Podlaskim. 21 września 1942 r. te specjalne oddziały skierowano do Sokołowa i Węgrowa.

W dystrykcie warszawskim powiatami były następujące miasta: Sochaczew, Łowicz, Grójec, Garwolin, Siedlce, Mińsk Mazowiecki, Sokołów-Węgrów, Ostrów i Wyszków. Getta były utworzone we wszystkich miastach powiatowych oraz m.in. w Łosicach, Mordach, Sarnakach, Kossowie, Sterdyni, Łochowie, Stoczku, Grębkowie, Kołbieli, Latowiczach, Mrozach, Stanisławowie, Głownie, Bolimowie, Kiernozi, Łyszkowicach, Żelechowie, Parysowie, Skierniewicach, Otwocku, Falenicy, Rembertowie, Piasecznie, Górze Kalwarii, Warce, Sochaczewie. Hitlerowcy zakładali getta od połowy do listopada 1940 r. – po rezygnacji z tworzenia „rezerwatu żydowskiego” na Lubelszczyźnie oraz projektu wywiezienia miliona Żydów na Madagaskar. Pisano już o tym w zbiorze dokumentów opublikowanych w 1957 r. przez Żydowski Instytut Historyczny („Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej”).

III Rzesza rozpoczęła przesiedlanie ludności żydowskiej i polskiej z wcielonych do Rzeszy ziem zachodnich II Rzeczypospolitej już wcześniej, po zakończeniu działań wojennych z Polską. W tym celu administracja niemiecka wykorzystywała getta założone w Łodzi i w powiecie łowickim.

Pierwsze getto w Generalnym Gubernatorstwie powstało już w październiku 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim. W latach 1940–1941 Niemcy utworzyli getta m.in. w Częstochowie, Krakowie, Lublinie, Radomiu, Tarnowie, Warszawie (największe – ok. 450 tys. osób, 1941 r.). Na terenach wcielonych do Rzeszy największe getto założono w 1940 r. w Łodzi (ok. 200 tys. osób). Najpóźniej zakładano getta na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim – niektóre z nich powstały w 1942 r. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w 1941 r. założono getto na terenach dawnych województw wschodnich – w Białymstoku, Lwowie, Wilnie, Stanisławowie, Drohobyczu, Równem. Ogółem na ziemiach polskich istniało ok. 400 gett. Ich liczbę zmniejszano, przesiedlając Żydów z mniejszych gett do większych. Od początku okupacji wobec ludności żydowskiej zastosowano obowiązek pracy przymusowej.

Getto w Warszawie

Do formalnego tworzenia getta warszawskiego Niemcy przystąpili w sierpniu 1940 r. Podstawą było rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka z 13 września 1940 r. oraz wydane przez niego przepisy karno-wykonawcze. Na ich podstawie powstały na przełomie 1940 i 1941 r. odizolowane dzielnice. W dzielnicy żydowskiej koncentrowano wypędzanych mieszkańców okolicznych miasteczek. 2 października 1940 r. dekretem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera formalnie utworzono warszawskie getto. Przygotowywano je już w lutym 1940 r., a już w kwietniu 1940 r. rozpoczęto budowę pięciometrowego muru. Zamknięcie dzielnicy nastąpiło w listopadzie 1940 r.

Getta w poszczególnych miastach różniły się stopniem odizolowania od dzielnic polskich. Duże otaczano murem, nielicznych punktów wylotowych strzegła policja niemiecka mająca do pomocy wewnątrz Służbę Porządkową – policję żydowską, a w Warszawie – również policję polską granatową. Wychodzić i wchodzić do getta wolno było tylko za specjalnymi przepustkami, a liczbę uprawnionych do otrzymania przepustek stopniowo zmniejszano. Na granicy getta szczegółowo kontrolowano przewożone towary. Na getto wybierano dzielnice najstarsze, o najgorszej zabudowie oraz infrastrukturze komunalnej i bytowej. Mniejsze getta oddzielano tylko parkanami lub zasiekami z drutów kolczastych. W tzw. gettach otwartych granice jedynie zaznaczano. Niektóre nie zostały domknięte z powodu braku drzewa i drutu kolczastego oraz niedostatecznej liczby policjantów. Ludność z wydzielonych, ale niezamkniętych dzielnic jednak bardziej obawiała się swych polskich sąsiadów niż policjantów.

Dramat Żydów na wschodzie

Ziemie, które po 1939 r. były zajęte przez armię sowiecką i znajdowały się pod okupacją ZSRR do czerwca 1941 r., podlegały „odrębnemu trybowi likwidacji zamieszkałych tam Żydów” – do akcji eksterminacyjnej przystąpiono po przesunięciu frontu przez armię hitlerowską na wschód.

W momencie wielkiego wysiedlenia następowało zmniejszanie liczby gett oraz ograniczanie powierzchni istniejących. Jeszcze w październiku i listopadzie 1942 r. powstawały nowe getta skupiające rozproszone resztki ludności żydowskiej. Jak wynika z zachowanej dokumentacji niemieckiej, ich celem było – po uprzednim wykorzystaniu pracowników żydowskich do likwidowania pozostałości po gettach i pracy w fabrykach na potrzeby Rzeszy – ułatwienie wywożenia do miejsc zagłady. Do połowy 1943 r. istniało jeszcze kilkanaście gett w dużych miastach: w Łodzi (powstałe w grudniu 1939 r.), Białymstoku (do połowy sierpnia 1943 r.), Lwowie, Sosnowcu, Krakowie, Radomiu i Częstochowie. Założeniem ostatecznym rozporządzenia było takie pozbycie się (czyli mordowanie) świadków likwidacji ludności żydowskiej i gett, żeby nikt nie doczekał uwolnienia przez armie sojusznicze.