Rada Pomocy Żydom „Żegota”

Na ich podstawie przygotowywano meldunki i raporty, które następnie przekazywano władzom ZWZ-AK, Delegaturze Rządu na Kraj i rządowi RP na uchodźstwie.

W miarę upływu czasu „sprawy żydowskie” rozrosły się, a zbieranie informacji z uwagi na izolację gett stawało się coraz trudniejsze. 1 lutego 1942 r. utworzono więc jednoosobowy Referat Żydowski, którego pracę organizował przedwojenny prawnik Henryk Woliński. Jego raporty o sytuacji ludności żydowskiej w gettach, sprawozdania o masowych deportacjach Żydów na Wschód – do obozów zagłady, przyczyniły się do utwierdzenia polskiego podziemia o konieczności niesienia pomocy i ratunku mordowanym Żydom.

W sierpniu 1942 r., a więc już w czasie realizacji akcji Reinhardt Henryk Woliński nawiązał ściślejszą współpracę z przedstawicielami żydowskich organizacji konspiracyjnych w getcie warszawskim. Byli to Leon Feiner – członek Bundu oraz Adolf Berman – reprezentujący Żydowski Komitet Narodowy. W tym samym czasie z pracownikami Referatu Żydowskiego nawiązał kontakt i współpracę Arie Wilner „Jurek” reprezentujący Żydowską Organizację Bojową w getcie warszawskim. Przedstawiciel ŻOB za pośrednictwem Aleksandra Kamińskiego nawiązał współpracę z Komendą Główną AK. Wśród pracowników polskiego podziemia dojrzewała myśl o utworzeniu specjalnej, tajnej instytucji, która zajmowałaby się organizowaniem wszelkiej pomocy skazanym na śmierć Żydom. Za zorganizowaniem takiej pomocy opowiadał się komendant główny AK Stefan Grot-Rowecki.

Wśród organizujących pomoc dla Żydów byli socjaliści, demokraci, inteligencja i środowiska katolickie. Wysiłki zmierzające do powołania instytucji wspierającej i ratującej Żydów zmierzały do powołania organizacji mającej oparcie instytucjonalne i finansowe w rządzie RP i władzach Polskiego Państwa Podziemnego. Ostatecznie plany te udało się zrealizować Zofii Kossak-Szczuckiej i Wandzie Krahelskiej-Filipowiczowej związanej ze środowiskami socjalistycznymi. 27 września 1942 r. Delegatura powołała do życia Społeczny Tymczasowy Komitet im. Konrada Żegoty.

4 grudnia 1942 r. przekształcono Tymczasowy Komitet w Radę Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu na Kraj. Dla celów konspiracyjnych Rada przybrała kryptonim „Żegota”

Był to pierwszy komitet pomocy Żydom działający do 4 grudnia 1942 r. Objął opieką 180 osób, w większości dzieci żydowskich. Organizowano ukrywającym się po aryjskiej stronie Żydom nowe dokumenty, udzielano zasiłków pieniężnych, dostarczano odzież. Filie komitetu powstały w Krakowie, Brześciu nad Bugiem i Siedlcach.

31 października 1942 r. delegat rządu poinformował rząd RP w Londynie, że „z inicjatywy Delegatury został zorganizowany spośród polskich organizacji Społeczny Komitet Pomocy Ludności Żydowskiej”. Temu oświadczeniu towarzyszyła prośba o finansowe wsparcie działalności komitetu.

Po uzyskaniu akceptacji rządu RP i uzyskaniu wsparcia finansowego 4 grudnia 1942 r. przekształcono Tymczasowy Komitet w Radę Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu na Kraj. Dla celów konspiracyjnych Rada przybrała kryptonim „Żegota”. W skład prezydium Rady weszli: Julian Grobelny, Ferdynand Arczyński, Emilia Hiżowa, Stefan Szwedowski, Witold Bieńkowski, Ignacy Burski, Władysław Bartoszewski. Stronnictwa żydowskie reprezentowali Adolf Berman i Leon Feiner.

Była to jedyna w okupowanej Europie instytucja państwowa ratująca Żydów od Zagłady. Jest też jedyną organizacją, która została uhonorowana medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata

W piśmie do delegata rządu z 29 grudnia 1942 r. określono zakres działalności nowej organizacji. Pisano: „zadaniem Rady jest niesienie pomocy Żydom jako ofiarom eksterminacyjnej akcji okupanta, a to pomocy w kierunku ratowania ich od śmierci, ich legalizacji, przydzielania im pomieszczeń, udzielania zasiłków materialnych względnie, gdzie to wskazane, wyszukiwanie zajęć zarobkowych jako podstawy egzystencji, zawiadywanie funduszami i ich rozprowadzanie – słowem działalność, która pośrednio lub bezpośrednio wchodzić może w zakres pomocy. [...]”

Materialną podstawą działalności „Żegoty” miały być fundusze przekazywane jej przez rząd RP z Londynu oraz sumy zebrane wśród społeczeństwa polskiego i żydowskiego w kraju i za granicą. Rada nie miała być organizacją masową, stanowiła swego rodzaju komitet porozumiewawczy, który miał kierować akcją pomocy Żydom udzielanej przez organizacje polityczne, społeczne i – w najszerszej mierze – osoby indywidualne. Rada Pomocy Żydom „Żegota” działała do początku 1945 r. Swą pomocą objęła kilkanaście tysięcy ukrywających się po aryjskiej stronie Żydów. Była to jedyna w okupowanej Europie instytucja państwowa ratująca Żydów od Zagłady. Jest też jedyną organizacją, która została uhonorowana medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata przyznawanym przez Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie.