Prezydent odznaczy za prawdę o Katyniu

Bliscy amerykańskich żołnierzy otrzymają jutro z rąk Prezydenta RP Krzyże Oficerskie Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Jednocześnie Prezydent odznaczy Krystynę Piórkowską, amerykańskiego historyka polskiego pochodzenia, autorkę książki poświęconej świadkom Katynia. To ona niemal dwa lata temu znalazł w amerykańskim archiwum pod Waszyngtonem nieznany dotychczas raport pułkownika Van Vlieta, na temat zbrodni Katyńskiej. Powstał on w maju 1945 roku w Paryżu.

Pośmiertne odznaczenie obu oficerów przez Prezydenta RP oraz wręczenie orderu Krystynie Piórkowskiej przypada w 75. rocznicę zbrodni katyńskiej.

Jak przypominają historycy Centrum Polsko – Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia „obaj oficerowie Armii Stanów Zjednoczonych – jako niemieccy jeńcy wojenni – w maju 1943 r. byli jednymi z pierwszych świadków procesu ujawniania prawdy o zbrodni katyńskiej". Obaj przesyłali z niewoli szyfrowane listy, w których przekazali wywiadowi USA informacje pozwalające stwierdzić, że winę za zbrodnię katyńską ponosili Sowieci. W latach powojennych złożyli obszerne zeznania przed specjalną komisją Kongresu USA (tzw. Komisja Maddena), przyczyniając się w ten sposób do nagłośnienia okoliczności popełnienia tej bezprecedensowej zbrodni wojennej.

Na zaproszenie Centrum do Polski przybyła dziesięcioosobowa grupa członków rodzin amerykańskich oficerów, ich synowie, córki i wnuki. Podczas pobytu w kraju goście zostaną przyjęci przez ministrów spraw zagranicznych, obrony narodowej oraz kultury i dziedzictwa narodowego oraz złożą wizytę w Krakowie. Ponadto w Szubinie (woj. kujawsko-pomorskie), gdzie w latach wojny znajdował się obóz niemiecki dla oficerów (Oflag 64, Altburgund), w którym byli przetrzymywani obaj amerykańscy oficerowie, wezmą udział w uroczystości odsłonięcia tablicy pamiątkowej. O wydarzeniu tym pisaliśmy w „Rzeczpospolitej".

Jak przypominają historycy Centrum w przesłanym komunikacie "podpułkownik John Huff Van Vliet, jr oraz kapitan Donald Boyle Stewart zostali wzięci do niewoli niemieckiej w lutym 1943 r. po bitwie pod Kasserine Pass w Tunezji i zostali osadzeni przez Niemców w Oflagu IX A/Z, w Rotenburg an der Fulda (Niemcy) pod koniec marca 1943 r."

W maju 1943 r. obaj oficerowie, jako członkowie ośmioosobowej grupy anglojęzycznych jeńców, zostali zmuszeni przez Niemców do wyjazdu do Katynia. 12–13 maja 1943 r. byli świadkami ekshumacji zwłok oficerów polskich zamordowanych przez Sowietów w 1940 r. Po powrocie do obozu informowali o tym, co zobaczyli, rząd Stanów Zjednoczonych listami szyfrowanymi. Wysyłali je głównie z Oflagu 64 w Szubinie, dokąd przeniesiono ich w czerwcu 1943 r. Po zajęciu terenów wokół Smoleńska przez wojska sowieckie i utworzeniu sowieckiej komisji do zbadania sprawy zbrodni katyńskiej (tzw. Komisji Burdenki) oraz przesłaniu zmanipulowanych przez Sowietów i zawierających nieprawdę raportów Kathleen Harriman i Johna Melbyego wiosną 1944 r. ppłk Van Vliet wspólnie ze kpt. Stewartem odpisywał na zapytania dotyczące zbrodni katyńskiej nadsyłane z Waszyngtonu w szyfrowanych listach. Ich odpowiedzi pozwoliły rządowi Stanów Zjednoczonych zweryfikować posiadane informacje i potwierdzić odpowiedzialność ZSRS za zbrodnię popełnioną w Katyniu.

Ppłk Van Vliet pełnił w tajnej obozowej strukturze rolę dowódcy oddziału planowania ucieczek (tzw. Big X). „Miał przy tym świadomość, że w przypadku zajęcia oflagu przez Sowietów istnieje ryzyko dekonspiracji i odnalezienia materiałów dotyczących zbrodni katyńskiej, co niechybnie skończy się jeśli nie śmiercią, to wywózką w głąb Rosji jego oraz płk. Stewarta. Zaczął planować więc ucieczkę całego obozu. W tym celu na początku 1944 r. w szyfrowanym liście poprosił o broń ręczną – dostarczono mu ją w paczce od jednej z fikcyjnych organizacji dobroczynnych, a de facto od specjalnej komórki amerykańskiego wywiadu. Śmiały plan ucieczki zakładał wydostanie się jeńców z obozu i ucieczkę na pokładach angielskich samolotów, które miały wylądować na polach w pobliżu obozu. Z powodu rychłego rozpoczęcia operacji Overlord w Normandii planu jednak nie zrealizowano" – czytamy w informacji Centrum Polsko – Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia.

Pod koniec stycznia 1945 r. ok. 1600 oficerów zostało ewakuowanych przez Niemców z obozu. Część jeńców skryła się w tunelu, który miał być wykorzystany do ucieczki i w ten sposób, po zajęciu obozu przez Sowietów, na kilka miesięcy stała się ich więźniami. „Natomiast ci, którzy wymaszerowali z obozu, w tym ppłk Van Vliet i kpt. Stewart, zostali poprowadzeni przez Niemców w stronę wyspy Uznam. Marsz amerykańskich jeńców trwał przez dwa miesiące, wielu z nich nie przeżyło tej drogi. Po dotarciu na miejsce Niemcy rozdzielili grupę jeńców na zdrowych i chorych. Aby zwiększyć szansę na przekazanie informacji, obaj oficerowie zdecydowani się rozdzielić – kpt. Stewart wymaszerował z grupą zdrowych jeńców w dalszą podróż do Hammelbergu, zaś ppłk Van Vliet został przy chorych, których następnie przewieziono otwartymi wagonami do Luckenwalde" – opisują historycy Centrum.

Ppłk John H. Van Vliet jr po zajęciu stalagu w Luckenwalde przez Sowietów, obawiając się o swoje życie, zbiegł z obozu do miejsca stacjonowania 104. Amerykańskiej Dywizji Piechoty w okolicach Duben. 5 maja zgłosił się do amerykańskiego oficera wywiadu. Następnie po dotarciu do sztabu 7. Korpusu Amerykańskiego stacjonującego w Lipsku został przyjęty przez gen. Lawtona Collinsa, którego poinformował, czego był świadkiem w Katyniu.

10 maja 1945 r., po dotarciu do Paryża, ppłk Van Vliet złożył pierwsze pisemne zeznanie pod przysięgą przygotowane w czterech egzemplarzach – przyjął je oficer Wydziału Zbrodni Wojennych (War Crimes Unit) Richard Hoffman. Van Vliet podał nie tylko znane mu nazwiska pozostałych świadków niemieckich ekshumacji w Katyniu, ale i nazwisko polskiego oficera, Wacława Ksieniewicza, zamordowanego w Katyniu oraz nazwy nieznanych Amerykanom sowieckich obozów (Putywl i Starobielsk). To zeznanie zostało przedstawione opinii publicznej dopiero w styczniu 2014 r., w Warszawie po odnalezieniu w archiwach amerykańskich w listopadzie 2013 r. przez Krystynę Piórkowską.

Jak przypominają historycy Centrum po powrocie do Waszyngtonu Van Vliet złożył raport w biurach Wywiadu Wojskowego (G-2), przyjęty 22 lub 23 maja 1945 r. przez gen. Bisella. Ten raport, podobnie jak zeznanie pod przysięgą, zaginął. Po pięciu latach Van Vliet częściowo go odtworzył. Następnie potwierdził zeznania złożone w październiku 1951 r. przez kpt. Stewarta przed Komisją Maddena. On sam złożył zeznania przed Komisją Maddena w lutym 1952 r. – potwierdził w nich informacje poprzednio przekazane w listach szyfrowanych, w zeznaniu pod przysięgą oraz w odtworzonym raporcie, choć nie wymienił tych listów, ani nie wspomniał faktu złożenia przysięgi.