Jezus Chrystus nie urodził się w roku zerowym. Takiego roku bowiem nie było

Przypominamy tekst, który ukazał się w „Rzeczy o historii” 23 grudnia 2022 roku

Dionizy Mały (łac. Dionysius Exiguus), jednoosobowy think tank w habicie, kanonista, chronolog i teolog, rodem z dzisiejszej Konstancji w Dobrudży (ok. 470–550), pół tysiąca lat po Chrystusie (w 532 r.) obliczył, że Zbawiciel urodził się 25 grudnia – 754 lata od założenia Rzymu. Tak złożył do grobu praktykę liczenia lat bieżących od przejmowania urzędu przez dwóch rzymskich konsulów, później od narodzin kolejnych cesarzy. A przy obliczaniu liczb absolutnych – od niepewnej cezury założenia Rzymu. Co ważniejsze, roczna data urodzin Chrystusa zapoczątkowała nową rachubę kalendarzową, czyli erę chrześcijańską, którą stosujemy do dziś. To dlatego dobiega końca 2022 rok naszej ery, gdyż od narodzenia Chrystusa upłynęło 2022 lata.

Data dzienna i roczna

Jak mnich wpadł na datę dzienną, skoro ewangelie nic o niej nie mówią? Najbardziej skrupulatny Łukasz Ewangelista, który żył zaledwie dwa pokolenia po zmartwychwstaniu Jezusa (90 r. n.e.), nie zająknął się nawet w relacji z jego narodzenia, by było wówczas zimno. Do czasów Dionizego Narodzenie Pańskie świętowano dowolnie, w zależności od regionu. Przeważnie jednak w szerokim wachlarzu między styczniem a majem, często na wiosnę, o czym wspominają wczesnochrześcijańskie apokryfy, pisma, które nie weszły do kanonu Nowego Testamentu. Najbardziej preferencyjna data to 6 stycznia. Styczniowe święto przypomina obowiązująca do dziś w kościele aramejskim data 18 stycznia. Skąd zatem 25 grudnia? Pierwsza wykładnia pobrzmiewa jak detektywistyczna historia.

Czytaj więcej

Polityka

Ranking tematów przy wigilijnym stole: od cen masła po wybory prezydenckie i Trumpa

Ceny masła, wybory prezydenckie, wojna w Ukrainie, a może bezpieczeństwo w Europie? Wigilijne rozmowy od lat stały się przedmiotem zainteresowania polityków i sztabowców, którzy starają się przewidzieć, jakie tematy zdominują rodzinne spotkania.

Chrystus, zgodnie z popularnym poglądem w późnym antyku, nie zmarł w przypadkowym momencie, tylko w dniu swoich urodzin. Sam pogląd nieco ewoluował, zastępując moment urodzin chwilą poczęcia jako symboliczną datą. A skoro Mesjasz miałby umrzeć cztery dni po równonocy wiosennej, czyli po 25 marca według kalendarza juliańskiego, to dzień ten był także momentem jego poczęcia. Dziewięć miesięcy później wypada, voilà, 25 grudnia!

Drugie uzasadnienie daty 25 grudnia odwoływało się do pogańskiego święta przesilenia zimowego, tradycyjnie w Imperium Rzymskim oddającego cześć Słońcu. By pozyskać na wpół półpogańskie jeszcze masy dla chrześcijaństwa, nowej religii państwowej całego imperium, zastąpiono najpopularniejszy do tej pory kult „Sol invictus” z 25 grudnia obchodami narodzenia pańskiego. Pozostawiono święto, zmieniając jego znaczenie. W samym mieście Rzymie i w lokalnym kościele rzymskim Boże Narodzenie obchodzono razem z pogańskimi Saturnaliami (od 17 do 23 grudnia) ku czci boga Saturna.

A data roczna? Tu uczony mnich pomylił się – pierwotnie sądzono, że o cztery lata, finalnie zaś o 6–7. Chrystus urodził się wcześniej, jakkolwiek by to zabrzmiało, 4–7 lat „przed narodzeniem Chrystusa” (p.n.Ch.). Historycy odrzucili datę roczną Dionizego, bo uwzględnili podane w Ewangelii św. Łukasza informacje o przypadających na ten moment rządach Heroda Wielkiego. A ten zmarł 4 lata p.n.Ch.

Czytaj więcej

Plus Minus

Nawiedzona przy końcu świata

Siedząca przy piecu zaczęła nucić jakąś melodię. Nie otwierała ust, cała brzmiała tym niskim, głębokim jak pierwszy, daleki jeszcze pomruk burzy dźwiękiem. Ogień tańczył na jej twarzy i ta melodia też była z ognia. Podobnie jak on tańczyła, a w tym tańcu była jednocześnie groza i beztroska. Ciepło i pożoga.

W ten sposób jednak Dionizy obrał przyjście na świat Zbawiciela za początek ery chrześcijańskiej. Wszystko, co poprzedziło tę cezurę, określił latami „przed narodzeniem Chrystusa” (w zlaicyzowanej formie „przed naszą erą”), co na osi czasu opatrujemy minusem. Na tej osi czasu Chrystus urodziłby się w roku zerowym. Tego jednak w dziejach ludzkości nie było. Po pierwszym roku przed naszą erą (p.n.Ch.) nastąpił pierwszy rok naszej ery. Dionizy pierwszy rok życia Chrystusa opatrzył liczbą 1. O liczbie zero, jakby uczony mnich nie był, nic nie słyszał. By o nim usłyszeć, musiałby pojechać do Indii.

Tymczasem w 731 r. inny już zakonnik, z Wysp Brytyjskich, Beda Czcigodny (łac. Venerabilis), napisał „Historię kościelną narodu angielskiego” i przejął w niej rachubę liczenia lat od Dionizego. Z wysp dzieło Bedy dotarło na kontynent i od 1060 r. nową rachubę kalendarza wprzęgnięto do chronologii Kościoła. Rok zerowy, logiczny dla nas (na osi czasu po minus 1, następuje O, a po nim plus 1), jest w tym przypadku błędnym założeniem. Dionizemu trzeba wybaczyć, robił wszak wszystko, co mógł.

Liczba zero dotarła do Europy znacznie później. Jej odkrywca Leonardo Fibonacci (ok. 1180–1250), ten sam, który trafił na karty powieści Dana Browna, liczbę zero wynalazł w Algierze i po raz pierwszy użył w swojej książce o sztuce liczenia. Do matematyki zero weszło w XVII w. Stąd zerowy rok dla narodzin Chrystusa, zarazem początek ery chrześcijańskiej, jest wynalazkiem „świeżej daty”. Ponadto rok zerowy może funkcjonować tylko post factum. W rzeczywistym biegu historii nigdy nie występował. Pierwszy rok przed naszą erą skończył się 31 grudnia i na drugi dzień – 1 stycznia – przeszedł płynnie w pierwszy rok naszej ery.

Czytaj więcej

Plus Minus

Święta w mieście duchów

Po trzech miesiącach od powodzi wróciłem na zalane wtedy tereny. Niektóre miejsca wciąż wyglądają, jakby żywioł zniszczył je wczoraj. Choć Boże Narodzenie za pasem, dla moich rozmówców, którzy nie mogą wrócić do swoich domów, świętowanie jest ostatnią rzeczą, o jakiej teraz myślą.

Teologiczny rok zerowy

Powszechne przyjęcie cezury narodzin Chrystusa za początek nowej rachuby czasu na przełomie antyku i wczesnego średniowiecza, kiedy dzięki rzymskim cesarzom Teodozjuszowi i Konstantynowi chrześcijaństwo stało się w imperium religią dominującą, było zupełnie zrozumiałe. Choć równie dobrze pasowałyby inne daty inicjujące triumf chrześcijaństwa. Jak choćby ważniejsza teologicznie data zmartwychwstania lub też ukrzyżowania – to wtedy umierający na krzyżu Chrystus stał się mesjaszem ludzkości, a zmartwychwstając, dostarczył uzasadnienia dla nowej religii. Ten wariant ominięto jednak dużym łukiem.

W grę jako rok zerowy dla chrześcijaństwa mogłaby wchodzić jeszcze data 25 lipca (306 r.), kiedy cesarz Konstantyn Wielki (280–337) wstąpił na tron. To dzięki niemu rozkwitło chrześcijaństwo: klasztory powstawały jak grzyby po deszczu, wykształciła się instytucja lokalnych biskupów, potężnych niczym sam cesarz. Poprzedziła to konwersja cesarza. Choć można założyć, że jeśli nie Konstantyn, to któryś z kolejnych cesarzy dokonałby tego samego co on. Jakkolwiek w świecie nauki nie brakuje opinii, że bez Konstantyna rozwój chrześcijaństwa w Imperium Romanum przebiegałby wolniej, a sekta chrześcijańskich Żydów w Palestynie pozostałaby w ramach wyznania mojżeszowego religijną awangardową, ale marginalną. I finalnie wygasłaby śmiercią naturalną. Nieoceniona rola Konstantyna polegała na tym, że wsparł chrześcijaństwo, nawet jeśli tylko z tak trywialnego powodu, by dzięki sieci nowo powstałych biskupstw sprawnie kontrolować silnie zdecentralizowane prowincje imperium.

Ale czy era chrześcijaństwa miałaby się zacząć od Konstantyna? Przecież trwała już wcześniej. Od rzeczonych narodzin Chrystusa. Tyle że... Chrystus urodził się w erze przedchrześcijańskiej, jako niechrześcijanin, w rodzinie żydowskiej. Tu historia roku zerowego z punktu widzenia teologii zatacza absurdalne koło.

Punkt startowy dla chrześcijaństwa, ów teologiczny rok zerowy, może jednak czerpać swoje uzasadnienie z innych wydarzeń. Na przykład z akcji propagowania zmartwychwstania przez generację apostołów związaną z oczekiwaniem na rychłą paruzję, czyli powrót Chrystusa na Ziemię jeszcze za życia tych, którzy go osobiście pamiętali. A więc w latach 30., 40. i 50. I wieku n.e. Albo z masowego zakładania przez chrześcijańskich Żydów i mieszkańców wszelakich innych narodowości w Imperium Rzymskim identycznych gmin chrześcijańskich. Jedni i drudzy, jak opisuje Łukasz Ewangelista, gromadzili się przed obliczem tego samego Boga – dla tradycjonalistycznych mojżeszowych Żydów, karmiących się ideą narodu wybranego, scenariusz nie do pomyślenia. Tak na przełomie I oraz II wieku zrodziła się teologiczna rewolucja i nowa tożsamość religijna. I chrześcijański rok zerowy?

Czytaj więcej

Plus Minus

Czy Święta Bożego Narodzenia są w stanie wrócić do swych chrześcijańskich korzeni?

Każde „Wesołych świąt!”, każdy prezent pod choinką, nawet każdy Święty Mikołaj w reklamie gazowanego napoju będzie odbijał jakiś drobny odblask ognika Depozytu Wiary. To niewykluczone nawet w świecie niechrześcijańskim.