Życie na cmentarzu

Niedawno znalazłem informację, że podczas budowy domu Wedla przy Szpitalnej natrafiono na cztery doły, w których znaleziono 400 zwłok z końca XVIII w.

Poważna gazeta, jaką był „Przegląd Katolicki", doniosła w 1892 r., że: „W jednym z tych dołów, najszerszym i najgłębszym, położonym w bliskości ulicy Szpitalnej ciała zmarłych ułożone były w czterech warstwach (...) bez trumien i jakichkolwiek śladów odzieży. Natrafiono na jednego tylko nieboszczyka w trumnie, która w połowie przegniła". Lekarz stwierdził, że są to czaszki młodych mężczyzn w wieku od 18 do 30 lat, a pochodzą sprzed wieku. Potwierdziły to badania archiwów: „Istotnie przed 98 laty pogrzebano w tym miejscu sporo młodzieńców". Zakopano ich na Cmentarzu Szpitala Dzieciątka Jezus, „mimo że zmarli gdzie indziej". A dokonano tego z powodu gorącej wiosny, a więc z obawy, że od niepogrzebanych zwłok wybuchnąć może zaraza.

Kiedy cofnąć się o te 98 lat, otrzymamy rok 1794, czyli walki w Warszawie podczas powstania kościuszkowskiego. Ale czyje to zwłoki? Nie wiadomo – albo mieszkańców poległych w trakcie bojów ulicznych, albo też żołnierzy rosyjskich; tej kwestii „Przegląd Katolicki" nie wyjaśnił. Dodał jedynie, że nieopodal znaleziono jeszcze dwa inne miejsca pochówku – w piątym w piwnicy w nieładzie leżały ciała, a „na szósty dół natrafiono przy chodniku od Szpitalnej", gdyż niegdyś grzebano w poprzek tej ulicy.

Trzydzieści tysięcy

Wbrew różnym opracowaniom cmentarz nie był lokowany tylko pod dzisiejszym Bankiem pod Orłami i sąsiednimi domami, ale „ciągnął się od ulicy Zgoda, przecinając Hortensję, do Nowego Światu, a na szerokość zajmował część placu Wareckiego od ulicy Wareckiej do Chmielnej". Rzeczywiście, w roku 1885 podczas układania kanalizacji przy Nowym Świecie wykopano dużo kości ludzkich. Na całym wspomnianym terenie pogrzebano do końca wieku XVIII aż 30 tys. ciał, a i później je chowano. Innymi słowy, parkując auto choćby przy Szpitalnej, możemy to robić nad jakąś mogiłą.

Za kościołem

Tylko na samym terenie uważanym dziś za starą Warszawę znajdowało się niegdyś ponad 20, przeważnie przykościelnych, cmentarzy różnych wyznań. Natomiast poza miastem lokowano tzw. cmentarze choleryczne, czyli miejsca grzebania ludzi zmarłych na różne zarazy. I tu pewna dygresja – otóż ciała biednych, bezdomnych, a często i małych dzieci zakopywano w dołach wspólnych (tych „jeneralnych") kopanych często poza oficjalnymi cmentarzami. Podobnie czyniono z poległymi podczas wojen, a chowano ich w zbiorczych tzw. bratnich mogiłach. O nieboszczykach tych niezależnie, czy byli Polakami, czy obcymi żołnierzami stosunkowo szybko zapominano, bo nie było bliskich do opiekowania się miejscami pochówku.

Kiedy w wieku XIX i  do połowy zeszłego stulecia odkrywano szkielety podczas prac budowlanych, zabierano je na odległe cmentarze i zakopywano pod murem. Tak było ze szczątkami znalezionymi przy ul. Hortensji. „Kości te na dziesięciu wozach szpitalnych wywieziono na cmentarz brudzieński".

Precz z miasta

Trupi jad z ciał zakopanych na przykościelnych cmentarzach dostawał się do wód podziemnych i zatruwał studnie. Pamiętajmy, że sprawne wodociągi mamy w mieście dopiero od trzeciej ćwierci wieku XIX. Magistrat wielokrotnie, lecz bezskutecznie upominał, by nie grzebano zmarłych w bliskości domów mieszkalnych. I dopiero pod koniec wieku XVIII wydano policyjny zakaz. Po kilku latach zaczęto ciała chować z dala od zabudowy na tzw. cmentarzach polowych, ale czyniono to nader niechętnie, bo sprzeciwiała się temu ówczesna obyczajowość. By dać odpowiedni przykład, biskup Gabriel Wodzyński  w  testamencie nakazał zakopać swe doczesne szczątki na Koszykach. A nastąpiło to w roku 1788. W tym czasie stare kości ze zlikwidowanych cmentarzy rzadko przenoszono poza miasto i dziś co jakiś czas natrafia się na nie podczas różnych prac, tak jak przed paroma laty na staromiejskiej Kanonii, a w 1913 r. przy Franciszkańskiej 6.

Pierwszym większym, peryferyjnym cmentarzem było pole na tyłach kościoła św. Krzyża. Zmarłych chowano tam przez 300 lat! A teren ten rozciągał się pod dzisiejszym Ministerstwem Finansów.

Był też Cmentarz Świętokrzyski, zwany tak nie od ulicy, przy której się nie znajdował (!), ale od nazwy jurydyki. Leżał między Marszałkowską, Emilii Plater, Nowogrodzką i Żurawią. Początkowo lokowano go na obszarze półtora hektara, który to otoczono strefami ochronnymi, a potem musiano nieco poszerzyć, gdyż zakopano tam aż 130 tys. ciał. Po powstaniu listopadowym cmentarz zamknięto, część kości wywieziono (oczywiście wszystkich nie dano rady), a płytami nagrobnymi wykładano okoliczne podwórka.

Trzecim cmentarzyskiem był teren na Koszykach zwany też Ujazdowskim, gdyż przeniesiono na niego ciała z grobów na Ujazdowie i z rejonu dzisiejszego Belwederu. Liczył ponad cztery hektary, zajmując teren obecnej Politechniki. Jeszcze w okresie międzywojennym odnajdowano tam kości. Czwartym – opisanym już – była nekropolia przy Szpitalu Dziesiątka Jezus.

Wspomniałem tu tylko o cmentarzach nieistniejących dzisiaj, a i tak nie o  wszystkich. Znano jeszcze choćby cmentarz przy kościele na pl. Soleckim, dwa na Cytadeli, kiedy jeszcze nie zbudowano tam fortyfikacji, trzy w al. Solidarności między Andersa i Jana Pawła II oraz wiele cholerycznych niewspominanych nawet przez kroniki.