Gdzie jest „Portret młodzieńca” Rafaela Santi?

W budynku Fundacji Książąt Czartoryskich w Krakowie wisi oryginalna rama, ale w niej jest już tylko reprodukcja „Portretu młodzieńca” pędzla Rafaela Santi. Od ponad 80 lat obraz ten budzi emocje wśród poszukiwaczy skarbów. Jest symbolem zagrabionych dzieł sztuki. W czasie wojny rywalizowali o niego przywódcy III Rzeszy. Bezcenne dzieło Rafaela Santi w tajemniczy sposób zniknęło z rabunkowej kolekcji gubernatora Hansa Franka. „Portret młodzieńca” stał się celem poszukiwań obrońców sztuki, słynnych „Monuments men”, działających w szeregach amerykańskiej armii. W kolejnych latach jego tropami podążali spadkobiercy, historycy sztuki i służby specjalne.

Czytaj więcej

Rzeźba

Rafael powielany przez innych

Ta wystawa w Muzeum Narodowym w Warszawie to kolejny rocznicowy niewypał, którego główną atrakcją...

Skarby Izabeli

Na przełomie XVIII i XIX w. Izabela Czartoryska stworzyła muzeum, którego siedzibą była Świątynia Sybilli w Puławach – budynek wzorowany na antycznych ruinach rzymskiej świątyni. Obok wybudowała tzw. Dom Gotycki, w którym umieszczone zostały dzieła sztuki europejskiej.

Jej syn, książę Adam Jerzy Czartoryski, który był ambasadorem Rosji przy królu Sardynii Karolu Emanuelu IV, wzbogacał zbiory matki. Od włoskiej rodziny Giustinianich kupił „Portret młodzieńca” przypisywany Rafaelowi Santi. Wraz z nabytymi wcześniej „Krajobrazem z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta oraz „Damą z gronostajem” Leonarda da Vinci stanowiły one perły kolekcji Czartoryskich.

Zrabowaną w czasie wojny „Damę z gronostajem” Leonarda da Vinci udało się odzyskać. To najcenniejszy obraz w kolekcji Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie

Foto: Muzeum Narodowe w Krakowie

W sumie w zbiorach Izabeli Czartoryskiej znalazło się około 16 tys. dzieł polskich i ponad 22 tys. obcych. Losy kolekcji Czartoryskich były burzliwe, podobnie jak historia Polski w XIX stuleciu.

W odwecie za zaangażowanie polityczne Czartoryskich w czasie powstania listopadowego ich puławskie zbiory zostały splądrowane przez wojska carskie. Najcenniejsze dzieła udało się ewakuować do klasztoru w Kazimierzu, następnie majątku Zamoyskich w Klemensowie, a potem pałacu w Sieniawie nad Sanem. W połowie XIX w. książę Adam Jerzy sprowadził je do Paryża. Jego spadkobierca Władysław Czartoryski postanowił stworzyć w Krakowie muzeum i przenieść do niego rodzinne zbiory. Obrazy Leonarda da Vinci, Rafaela Santi i Rembrandta trafiły tam w listopadzie 1882 r. Przez ponad 30 lat dzieła te były wystawione na widok publiczny.

Wraz z wybuchem I wojny światowej w 1914 r. synowa Władysława, Maria Ludwika, oddała najcenniejsze eksponaty w depozyt do drezdeńskiej galerii. Po wojnie dyrektor tej placówki dr Hans Posse zwlekał z ich zwrotem. Wróciły one do Krakowa dopiero w 1920 r.

Losy „Damy z gronostajem” Leonarda da Vinci przez dłuższy czas były związane z „Portretem młodzieńca” Rafaela. Dopiero w 1944 lub 1945 r. obrazy rozdzielono. „Damę...” można obecnie podziwiać w Krakowie. Czy „Portret...” ukryty jest w Australii?

Czytaj więcej

Malarstwo

Rafael w londyńskiej National Gallery. Gigant renesansu

Ponad 90 prac Rafaela w National Gallery pokazuje jego wszechstronność.

Młodzieniec w areszcie

W 1939 r. – jeszcze przed wybuchem II wojny światowej – dyrektor Muzeum Książąt Czartoryskich, emerytowany generał Marian Kukiel, przygotował plan zabezpieczenia zbiorów. Przekonał ordynata Augustyna Józefa do ewakuacji najcenniejszych eksponatów do Sieniawy. Pod koniec sierpnia 1939 r. „wielką trójkę” oraz kolekcję biżuterii antycznej i pamiątki po władcach Polski zamurowano w oficynie pałacowej – tej samej, która posłużyła obrazom jako kryjówka 100 lat wcześniej.

Gdy 14 września do Sieniawy wkroczyły oddziały niemieckie, skrytka została splądrowana. Zginęła biżuteria i szkatuła królewska, ale obrazy zostały. Na desce z obrazem Leonarda da Vinci odciśnięty został but niemieckiego żołnierza. Pod koniec września 1939 r. zbiory przewieziono do pałacu w Pełkiniach. Pozwoliło to uniknąć losu zabytków zagrabionych przez Sowietów, Sieniawę zajęła bowiem Armia Czerwona.

Na początku października 1939 r. kolekcja została przejęta przez Gestapo i przewieziona do Jarosławia. Tam odnalazł ją specjalny komisarz do spraw zabezpieczenia dzieł sztuki na wschodnich terenach okupowanych – dr Kajetan Mühlmann. Przez chwilę przechowywano je w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

Prawdopodobnie już w listopadzie 1939 r. trzy najcenniejsze obrazy kolekcji zostały przewiezione do Berlina. Zdaniem dr. Roberta J. Kudelskiego przechowywano je w biurze Mühlmanna, następnie w skrytce depozytowej Deutsche Banku. W 1940 r. „Dama z gronostajem" Leonarda da Vinci wróciła do Krakowa, ale „Portret młodzieńca” i kilka innych obrazów nadal spoczywały w berlińskim skarbcu.

Czytaj więcej

Rzeźba

Dama z gronostajem – spór o obraz Leonardo da Vinci

Trwa spór, czy arcydzieło Leonarda powinno pojechać za granicę. Na razie obraz utknął w Warszawie

W 1942 r. Hans Frank powołał na swojego doradcę ds. sztuki szwajcarskiego architekta dr. Wilhelma Ernsta von Palezieux. Miał zaaranżować wnętrza rezydencji Franka w Krakowie, Krzeszowicach i Krynicy-Zdroju, a także zadbać o sprowadzenie z Berlina obrazów, które zdobiłyby domy gubernatora. W połowie 1943 r. najpiękniejsze obrazy Czartoryskich znalazły się z powrotem w Krakowie. Prawdopodobnie „Portret młodzieńca” trafił na ścianę willi w Krzeszowicach.

Niespodziewanie w lipcu 1943 r. Frank zdymisjonował Mühlmanna. Oskarżył go o „zaniedbania, bałagan, a przede wszystkim spowodowanie zaginięcia cennych dzieł sztuki”. Z kolei kilka miesięcy wcześniej podobne zarzuty dotknęły osobistego adiutanta Franka – Helmuta Pfaffenrotha. Trafił on do jednostki SS składającej się z kryminalistów i dowodzonej przez słynnego zbrodniarza Oskara Dirlewangera. Niektórzy historycy łączą te wydarzenie z hipotezą, że obraz Rafaela mógł wtedy zaginąć. Czy został skradziony przez Niemców, a może Polaków? Od tego momentu obraz ten raz jest widziany, innym razem ci sami świadkowie twierdzą, że nie mieli z nim styczności. Niektóre niemieckie rejestry dzieł sztuki pomijają to dzieło.

Czy kradzież obrazów w tamtych czasach była możliwa? W czasie kontroli miejsca przechowywania zabytków w piwnicach krakowskiej biblioteki stwierdzono: „przechowywane były za zwykłymi drzwiami piwnicznymi, które na dodatek nie były często zamykane”. Halina Bilik, pracownica archiwum na Wawelu, zbadała wszystkie dostępne dokumenty dotyczące zamku i nie znalazła żadnego, z którego wynikałoby, aby obraz Rafaela znajdował się na Wawelu.

Wędrówka Rafaela

Latem 1944 r., po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną, Frank rozpoczął przygotowania do ewakuacji. Na Dolny Śląsk wysłał dr. von Palezieux. Ten wybrał cztery pałace, gdzie można było ukryć dzieła sztuki. Hans Frank miał rezydować w posiadłości Manfreda von Richthofena w Seichau (dzisiaj: Sichów).

Dr Robert J. Kudelski twierdzi, że prawdopodobnie w sierpniu 1944 r. wraz z innymi obrazami do Seichau trafił „Portret młodzieńca” – mają o tym świadczyć zachowane notatki i powojenne zeznania Palezieux. Jednak w liście przewozowej nie ma wzmianki o tym obrazie, a mowa jest w nim m.in. o „Damie z gronostajem” da Vinci oraz dwóch obrazach Rembrandta.

Kudelski przypuszcza, że dzieło Rafaela zostało wysłane do Seichau transportem kolejowym lub zawiezione przez Palezieux. Tak też zeznawał po wojnie konserwator obrazów opiekujący się nimi w Krakowie, dr Eduard Kneisel. „Widziałem go w Sichowie w pałacu hrabiego Richthofena” – stwierdził. Na kopii innej listy wywozowej przy nazwie obrazu dopisał: „Seichau”. Tyle że przesłuchiwany po wojnie Kneisel raz twierdził, że dzieło Rafaela w Seichau widział, innym razem, że jednak obrazu tam nie było.

A może – co wynika z przesłuchań powojennych Wilhelma Palezieux – doszło do pomyłki i do Sichowa trafił podobny portret? A może – jak sugerują dr Monika Kuhnke i Włodzimierz Kalicki, autorzy książki „Sztuka zagrabiona. Uprowadzona Madonna”, obraz ten ciągle był w rękach Hansa Franka?

17 stycznia 1945 r. Frank opuścił Kraków i pojechał na Dolny Śląsk. W liście do żony pisanym z pałacu Richthofena stwierdził: „Wszystkie rzeczy uratowane”. Czy obraz ten znalazł się w osobistym bagażu Franka? A może wiózł go przywrócony do łask adiutant Pfaffenroth? Tego nie wiemy.

Obserwując ciągły marsz na zachód wojsk sowieckich, Niemcy zdecydowali się na przeniesienie zbiorów do pałacu państwa von Wietersheim-Kramst w Muhrau (dzisiaj: Morawa). Hans Frank skierował się stamtąd do Neuhaus w Bawarii, gdzie miało powstać jego tymczasowe biuro. Polecił jednak adiutantowi Pfaffenrothowi, by wywiózł z Morawy trzy skrzynie wybranych dzieł sztuki. 25 stycznia 1945 r. zabrał on do Bawarii ponad 20 obrazów, w tym „Damę z gronostajem” i „Krajobraz z miłosiernym...”. Nie było wśród nich „Portretu młodzieńca” Rafaela – powodem podobno miały być zbyt duże wymiary obrazu (59 x 75 cm).

Czytaj więcej

Wydarzenia

Zła atmosfera wokół odkupienia „Damy z gronostajem” pozostanie

Czego nauczył nas spór o przelew za kolekcję Czartoryskich

Opiekę nad pozostałymi zbiorami w Morawie przejęli przedstawiciele lokalnej administracji. Niedługo potem w pałacu niespodziewanie pojawił się dr Kneisel wraz z dwoma współpracownikami, bo rzekomo pozostawiono tam przybory malarskie. Czy zabrał wtedy ze sobą obraz Rafaela?

Pod koniec stycznia konserwator zabytków prowincji Dolnego Śląska prof. Günther Grundmann otrzymał z Berlina rozkaz ewakuacji najcenniejszych dzieł. Z pałacu w Morawie przy pomocy wojska wywiózł trzy ciężarówki zabytków. 30 stycznia 1945 r. zostały one przywiezione do Biblioteki Schaffgotschów w Warmbrunn (dzisiaj: Cieplice Śląskie-Zdrój koło Jeleniej Góry). Wśród nich nie było portretu. Świadczą o tym, zdaniem dr. Kudelskiego, powojenne zeznania oraz wspomnienia Grundmanna.

Skrzynie z najcenniejszymi zabytkami trafiły do Neuhaus w Bawarii. Umieszczono je w piekarni Georga Stickla, a następnie w biurze Hansa Franka mieszczącym się w kawiarni Bergfrieden. Do maja 1945 r. opiekę nad nimi sprawowali m.in. dr Wilhelm Palezieux i dr Eduard Kneisel.

Frank został aresztowany przez amerykańskich żołnierzy 4 maja 1945 r. Dwa najcenniejsze obrazy z kolekcji Czartoryskich – „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci oraz pejzaż Rembrandta – zostały odnalezione w jego willi. „Portretu młodzieńca” tam nie było.

Ślady młodzieńca

Powojenne poszukiwania obrazu Rafaela rozpoczęły się już w 1945 r. – znajdował się on na pierwszym miejscu listy strat wojennych. W ręce amerykańskiego wymiaru sprawiedliwości wpadł asystent Franka – Helmut Pfaffenroth. W 1947 r. taki sam los spotkał Wilhelma Palezieux. Nie spowodowało to przełomu w poszukiwaniu obrazu. Palezieux stwierdził jednak, że po raz ostatni widział obraz Rafaela w Morawie około 20–21 stycznia 1945 r.

W latach 50 i 60. „Portret młodzieńca” i inne dzieła sztuki należące do kolekcji próbował odnaleźć Stefan Zamoyski, mąż Elżbiety Czartoryskiej. Pomagała mu m.in. Ardelia Hall z Departamentu Stanu USA. W trakcie prywatnego śledztwa udało się ponownie przesłuchać Niemców, którzy mieli styczność z tym obrazem. Zamoyski zdobył oświadczenie dr. Eduarda Kneisela, który stwierdził, że w 1945 r. prawdopodobnie widział obraz w willi Palezieux w Bawarii, „jednak nie byłby w stanie temu przysiąc”. W połowie lat 60. wycofał te zeznania. Twierdził, że „Portret młodzieńca” pomylił z innym obrazem.

Jednak w 1953 r. dr Kneisel, gdy przebywał w USA, otrzymał od Palezieux list nadany w Szwajcarii, w którym sondował on możliwość sprzedaży w Nowym Jorku ok. 50–60 obrazów. W 1953 r. Zamoyski miał się spotkać w Paryżu z Wilhelmem Palezieux, który miał mu przekazać ważną wiadomość na temat losów obrazu. Do rozmowy nie doszło, bo... Szwajcar zginął w wypadku samochodowym.