Cmentarna rewolucja z przełomu XVIII i XIX w.

Od średniowiecza zarówno na ówczesnych ziemiach polsko-litewskich, jak i w innych częściach Europy zmarłych chowano albo w kościołach, albo w ich bezpośrednim otoczeniu. Wynikało to z głęboko zakorzenionego przeświadczenia o potrzebie bliskości wobec Boga. Pochówki wewnątrz kościołów były oczywiście bardziej prestiżowe. Z tego też względu pozwalali sobie na nie tylko najbogatsi, jak również osoby duchowne. Elita budowała krypty grobowe, nad którymi częstokroć wznoszono monumentalne grobowce albo wręcz całe kaplice, gdzie regularnie odbywały się nabożeństwa za dusze pochowanych. Do dziś stanowią one trwałe i spektakularne świadectwo ówczesnych obyczajów pogrzebowych, będąc nierzadko wybitnymi dziełami rzeźby lub architektury.

Czytaj więcej

Rzecz o prawie

Kto i jak ma zadbać o cmentarze i groby wojenne

Osoby prywatne lub stowarzyszenia chcące upamiętnić bohaterów spoczywających w wojennej mogile muszą pamiętać o konieczności uzyskania pozwolenia wojewody.

Medyczne oświecenie

Zmiana sposobu myślenia, mającego przełożenie na regulacje prawne, nastąpiła dopiero w drugiej połowie XVIII w. Stało się tak przede wszystkim z powodu rozwoju wiedzy medycznej, a ściślej – obaw o negatywny wpływ rozkładających się ciał na zdrowie żywych, którzy znajdują się w ich pobliżu (np. w kościele). Szczególne znaczenie dla tej swoistej ogólnoeuropejskiej rewolucji, w tym zwłaszcza dla ziem polskich, miała sytuacja w katolickiej Francji. W 1765 r. zakazano pochówków w granicach Paryża (wyłączając jedynie duchowieństwo i najbogatszych). Jedenaście lat później Ludwik XVI wydał edykt, który całkowicie zakazywał pochówków w miastach i tym samym nakazywał wyprowadzenie cmentarzy na obszary podmiejskie. W efekcie doszło do likwidacji np. największej ówczesnej nekropolii Paryża, czyli Cmentarza Niewiniątek. Tego typu działania spotykały się jednak z oporem zwłaszcza ze strony niższego duchowieństwa, które obawiało się m.in. utraty intratnych dochodów związanych zarówno z samymi pochówkami, jak i upamiętnieniami, mszami za zmarłych itp.

Pierwsze cmentarze „polowe”

Pierwsze ślady recepcji francuskiej idei tzw. cmentarza polowego (czyli znajdującego się „w polu”) pochodzą już z przełomu lat 1776 i 1777 r. Wówczas biskup poznański Andrzej Młodziejowski przygotował projekt zarządzenia o cmentarzach „za miastem Warszawą”. Stolica przynależała wówczas do diecezji poznańskiej. Pierwsze przykłady wdrażania tej idei są jednak nieco późniejsze. Co więcej, nie dotyczą Warszawy, ale np. Płocka, gdzie pierwsza „polowa” nekropolia miała działać od 1780 r. (choć brak dokładnych źródeł potwierdzających tę datę). Zapewne nie było przypadkiem, że ówczesnym biskupem płockim był Michał Jerzy Poniatowski, brat króla Stanisława Augusta. Późniejszy prymas należał do najważniejszych promotorów oświeceniowych reform społecznych i kościelnych w Rzeczypospolitej.

Czytaj więcej

Historia

Tajemnice nekropolii na warszawskiej Woli

Po raz pierwszy przeprowadzono prace archeologiczne na żydowskim cmentarzu w Polsce zgodnie z przepisami o ochronie zabytków i żydowskim prawem religijnym.

Pierwszy cmentarz „polowy” dla Warszawy otwarto dopiero w 1783 r. Był to tzw. cmentarz Świętokrzyski. Jego teren (bez nagrobków) zachował się do dziś na skrzyżowaniu ulicy Wspólnej z Emilii Plater (przy kościele św. Piotra i Pawła na Koszykach). W tym czasie znajdował się on, co prawda, w formalnych granicach miasta, ale poza terenem zwartej zabudowy. Jego nazwa wynikała z faktu, że służył mieszkańcom tylko jednej warszawskiej parafii – św. Krzyża. Obejmowała ona najzamożniejsze rejony Warszawy, takie jak ulice Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat. Dlatego też na przełomie XVIII i XIX w. pochowano tam wielu znanych i wpływowych mieszkańców, w tym arystokratów i dygnitarzy. Z początku nie było to jednak proste, aby tego typu ludzi przekonać do nowej formy pochówku. Bogaci byli przyzwyczajeni do krypt kościelnych będących narzędziem budowania osobistego i rodzinnego prestiżu. Przykład dał dopiero biskup smoleński Gabriel Wodziński (zm. 1788 r.), którego wolą było spocząć na cmentarzu Świętokrzyskim.

Stanisławowska Warszawa miała jeszcze trzy inne parafie – św. Jana Chrzciciela, Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny oraz św. Andrzeja. Miejsce dla ich cmentarza znalazło się już poza ówczesną granicą miasta, przy trakcie do wsi Powązki. Stąd też wzięła się późniejsza nazwa – cmentarz Powązkowski. Zaczątkiem nekropolii była stosunkowo niewielka parcela podarowana przez stolnika warszawskiego i starostę klonowskiego Melchiora Korwina Szymanowskiego (zm. 1797 r.). Za życia zyskał złą sławę jako dręczyciel chłopów. Być może więc Szymanowscy traktowali ten datek w charakterze pokuty za grzechy ojca. Cmentarz otwarto w 1790 r. przy finansowym wsparciu króla i jego brata, już wówczas prymasa Poniatowskiego. Dwa lata później w pobliżu powstały też dwa cmentarze ewangelickie – augsburski i reformowany. Wchodzący dziś w skład tego kompleksu cmentarz żydowski przy ul. Okopowej powstał dopiero w pierwszej dekadzie XIX w., nie mówiąc o dużo późniejszym cmentarzu kaukaskim (po 1830 r.) i tatarskim (1867 r.) czy wojskowym (1912 r.).

Poza Warszawą, jeszcze przed upadkiem Rzeczypospolitej, udało się otworzyć zamiejskie cmentarze np. w Grodnie i Sandomierzu. W obu przypadkach miało to miejsce w 1792 r., w efekcie uniwersału „względem cmentarzy i szlachtuzów”, który wydała Komisja Policji Obojga Narodów (odpowiednik Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). Był to dokument obowiązujący wszystkie miasta królewskie. Jednak w praktyce okazał się dość trudny do wprowadzenia w życie, chociażby ze względu na brak odpowiednich parceli. Przykładem były ówczesne starania o założenie cmentarzy w Krakowie czy Lublinie, które ostatecznie powstały dużo później.

Galicyjski rozdział tej historii

Równocześnie cmentarze zamiejskie rozwijały się też na terenie pierwszego zaboru austriackiego, czyli w Królestwie Galicji. Było to zgodne z generalną polityką Józefa II w całym cesarstwie Habsburgów (choć przepisy wciąż umożliwiały pochówki w kościołach, za wysoką opłatą). Najdonioślejszym tego efektem było założenie w 1786 r. czterech nowych cmentarzy dla Lwowa: Gródeckiego, Żółkiewskiego, Stryjskiego i Łyczakowskiego. Rozlokowano je po różnych stronach miasta, aby służyły społecznościom konkretnych dzielnic. Do naszych czasów zachował się tylko cmentarz Łyczakowski. Stało się tak głównie dzięki temu, że w przeciwieństwie do pozostałych ta nekropolia dawała się powiększać na przestrzeni XIX w. Choć cmentarz Łyczakowski kojarzymy dziś z wieloma ważnymi osobistościami galicyjskiej stolicy, to na wszystkich chowano przedstawicieli lokalnej elity.

Czytaj więcej

Kraj

Na tropie zaginionych grobów

Można powiedzieć, że działamy od Argentyny po Nową Zelandię i zajmujemy się nie tylko ostatnią wojną czy rokiem 1920, ale także m.in. grobami uczestników powstań czy mogiłami zesłańców na dalekiej Syberii - mówi Maciej Dancewicz, naczelnik Wydziału Zagranicznego Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa

Rok wcześniej swój cmentarz zamiejski miał już Jarosław, będący wówczas ważnym ośrodkiem handlowym. Nieco później takie cmentarze powstały też w: Hrubieszowie, Rzeszowie oraz Tarnowie. Na tym ostatnim do dziś zachował się nagrobek jednej z pierwszych pochowanych, czyli księżnej Marii z Lubomirskich Radziwiłłowej (zm. 1795 r.), byłej żony Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”. Był to jeszcze bardzo rzadki przypadek, aby osoba o tak wysokiej pozycji spoczęła „w polu”. Kilka lat później pochowano tam również Annę Marię z Hadików Lubomirską (zm. 1803 r.), której grób również się zachował. Co jednak znamienne, Sanguszkowie, ówcześni właściciele Tarnowa i okolicznych dóbr, po raz pierwszy pochowali swoich krewnych na tym cmentarzu dopiero w drugiej połowie XIX w.