Nagroda Kustosz Pamięci Narodowej została ustanowiona w roku 2002. Jej pomysłodawcą był prof. Janusz Kurtyka ówczesny dyrektor Oddziału IPN w Krakowie. W zamierzeniu Janusza Kurtyki i jego współpracowników nagroda miała być symbolicznym i oficjalnym wyrazem wdzięczności dla osób i środowisk, które – przed powołaniem do życia Instytutu Pamięci Narodowej – swoją działalność poświęciły pracy na rzecz gromadzenia dokumentów i materiałów z dziejów polskiej konspiracji czasów wojny, Polskiego Państwa Podziemnego, a także powojennego antykomunistycznego podziemia niepodległościowego. Miała stanowić uhonorowanie ze strony państwa polskiego skierowane szczególnie do osób przez lata przechowujących pamięć i przekazujących wiedzę o bohaterach naszej historii, którzy po 1945 r. znaleźli się poza nawiasem oficjalnej narracji historycznej PRL lub pamięć o nich była systematycznie zakłamywana.
Pierwszymi laureatami Kustosza zostali prof. Tomasz Strzembosz, Andrzej Zagórski i gen. Elżbieta Zawacka. Tytuł Kustosza Pamięci Narodowej w kolejnych latach otrzymywały osoby i organizacje, które działając na rzecz szeroko rozumianej "pamięci narodowej" wykazały się wybitnymi dokonaniami na polu upamiętniania wydarzeń i postaci historycznych w przestrzeni publicznej, gromadzenia i archiwizowania świadectw przeszłości, badań historycznych szczególnie dotyczących zagadnień historii Polski rzadko dotąd podejmowanych przez zawodowych historyków.
Do konkursu można zgłaszać osoby lub organizacje, które w sposób szczególny zasługuje na wyróżnienie za działalność na rzecz upamiętniania historii Polski w latach 1939-1989, Instytut Pamięci Narodowej zachęca do przesyłania zgłoszeń. Więcej informacji na stronie www.ipn.gov.pl.
"Rzeczpospolita" ma patronat nad wydarzeniem.