Król Karol I Stuart kontra Oliver Cromwell

Karol I Stuart urodził się 19 listopada 1600 r. w pałacu znajdującym się w Dunfermline, w hrabstwie Fife w Szkocji, jako jedno z trojga dzieci króla Szkocji Jakuba I Stuarta i królowej Anny Duńskiej. Był dzieckiem chorowitym, jąkającym się i bardzo nieśmiałym. Chorował na krzywicę, co opóźniło znacznie naukę chodzenia. W wieku trzech lat nauczył się chodzić w specjalnie dla niego zrobionych butach.

Król ceniący umiar

Jakub I oraz wychowawca Karola George Villiers, książę Buckingham, w dzieciństwie nazywali go zdrobniale „Karolek” (Charlie). Był bowiem niskim chłopcem, a potem niewysokim mężczyzną, nawet jak na ówczesne normy. W chwili koronacji w 1625 r. miał jedynie 162 cm wzrostu. Historycy twierdzą, że był najniższym królem w historii Wielkiej Brytanii. Do tego był szczupły, ponieważ nie nadużywał jadła ani alkoholu, czym stanowił dokładne przeciwieństwo swojego ojca króla Jakuba I.

Istnieje kilka portretów Karola I ukazujących króla z orderami: Podwiązki i św. Jerzego, zawieszonych pod ramieniem, a nie na szyi, jak było w modzie. Portrety króla Karola I pokazują także, że nosił od dziesiątego roku życia kolczyk w małżowinie lewego ucha. Ukończywszy 20 lat, Karol I zapuścił wąsy i szpiczastą brodę. Zarost ten nosił aż do śmierci w 1649 r. Jedynie od 1647 r., kiedy przebywał uwięziony w Caribrooke Castle, król odmawiał golenia. Była to forma protestu wobec parlamentu, który zwolnił i oddalił jego cyrulika.

Choć portrety ukazują monarchę jako człowieka wyniosłego, w rzeczywistości Karol I wnikliwie interesował się sprawami prywatnymi ludzi ze swojego otoczenia. Szczególnie lubił swatać pary, sugerując poszczególnym ludziom małżeństwo z tą czy inną osobą. Jednocześnie jego biografowie określają go jako człowieka leniwego, zwłaszcza gdy dotyczyło to obowiązków państwowych. Kiedy mówił, dało się słyszeć w głosie Karola niewielki szkocki akcent. Władca preferował skromne ciemne stroje. Podobnie jak w diecie, we wszystkim innym zachowywał znaczny umiar. Szczególnie dotyczyło to relacji z kobietami, przy których czuł się niekomfortowo.

Mimo to 13 czerwca 1625 r. Karol poślubił Henriettę Marię Burbon, siostrę króla Francji Ludwika XIII. Z uwagi na różnice religijne uroczystość zaślubin odbyła się per procura w paryskiej katolickiej katedrze Notre Dame. Wkrótce, kiedy Henrietta Maria zawitała do Dover, ponownie zawarto małżeństwo w anglikańskiej katedrze w Canterbury. W przeciwieństwie do męża Henrietta była osobą o nieposkromionych apetytach. Przywiozła ze sobą dwór, na którego utrzymanie musiał płacić Karol. Ten francuski bizantynizm i odmowa królowej przejścia na anglikanizm spowodowały, że para królewska nieustannie się kłóciła i unikała całymi tygodniami.

Wojna domowa

W 1628 r. parlament złożył petycję o prawach, w której były żądania nienakładania przez monarchę jakichkolwiek podatków bez zgody parlamentu, a także zakaz aresztowań bez uzasadnionego powodu i zniesienie sądów wojennych. Karol I, zwolennik absolutnej władzy królewskiej, natychmiast odrzucił petycję i przez kolejnych dziesięć lat rządził w sposób despotyczny. Efektem tego oporu było powstanie w Szkocji, które wybuchło w 1638 r. i było głównie skierowane przeciw Kościołowi anglikańskiemu, który chciał podporządkować sobie ten kraj. Był to zarazem protest przeciwko konfiskatom majątków.

Stłumienie szkockiego zrywu powstańczego wymagało funduszy i żeby zdobyć środki, król w 1640 r. zwołał parlament, aby ten uchwalił nowe podatki. Żądania króla zostały odrzucone i parlament nazwany Krótkim (ang. Short Parliament) został rozwiązany 5 maja 1640 r. Problem zdobycia funduszy pozostał i król ponownie w tym samym roku zwołał parlament nazwany tym razem Długim (ang. The Long Parliament), który zakończył działalność po bitwie pod Worcester w 1653 r., chociaż formalnie trwał do roku 1660.

Parlament Długi uchwalił m.in. Wielką Remonstrację, program reform przekazujących parlamentowi kontrolę finansów i podatków, znoszących sądy specjalne, ograniczających uprawnienia biskupów oraz powoływanie ministrów cieszących się zaufaniem parlamentu. Król zanegował te żądania i podjął próbę zamachu zakończoną niepowodzeniem. Władca był zmuszony salwować się ucieczką do Szkocji. Zapoczątkowało to wojnę domową, w której po stronie króla opowiedziało się duchowieństwo anglikańskie i tzw. armia kawalerów złożona ze starej szlachty i wielkich właścicieli ziemskich. Przeciwnikami wojsk królewskich byli tzw. okrągłogłowi, a więc nowa purytańska szlachta, rzemieślnicy, chłopi i dzierżawcy ziemi szlacheckiej, wspierający parlament w walce z monarchią. Byli to głównie purytanie, czyli ludzie wyznający skrajnie pojmowane zasady protestantyzmu. Żeby odróżnić się od żołnierzy królewskich, strzygli się bez żadnych fryzjerskich stylizacji. Przewodził im Oliver Cromwell, który stworzył Armię Nowego Wzoru.

W 1645 r. wojska Cromwella zdobyły główne stanowisko króla w Oksfordzie, a następnie „okrągłogłowi” pokonali wojska Karola I w bitwie pod Naseby.

Krwawa rebelia

Oliver Cromwell, purytański rywal Karola I, urodził się 25 kwietnia 1599 r. w Huntingdon, w hrabstwie Cambridgeshire. Był i jest nadal najbardziej szanowaną, a zarazem najbardziej znienawidzoną postacią w historii Wielkiej Brytanii. Pochodził ze szlachty, która zdobyła wielki majątek podczas konfiskat dóbr kościelnych w czasach króla Henryka VIII.

Młody Cromwell był przeciętnym uczniem. Szczególnie nie miał talentów do nauki języków obcych. Był za to niezrównanym jeźdźcem konnym. Jako młody człowiek doznał objawienia religijnego, które wyrobiło w nim radykalnie purytański światopogląd. Do 1640 r. Cromwell nie angażował się w politykę, ale gdy został wybrany na posła do Izby Gmin, dał się poznać jako znakomity mówca.

W tym samym roku nasilił się konflikt między królem Karolem I a parlamentem. Jako purytanin i zwolennik demokracji parlamentarnej Oliver Cromwell zaangażował się w tworzenie nowego modelu armii. Wszystko, czym się kierował przy formowaniu nowych oddziałów walczących z wojskami Karola I, było nacechowane zrywaniem z pozostałościami feudalizmu. Do jego nowej armii wstępowali ludzie niepochodzący ze szlachty, a więc chłopi i rzemieślnicy. O ich awansie decydowała przydatność i sukcesy, a nie status społeczny. Czynnikiem, który to wszystko spajał, był fanatyzm religijny. Nie przekładał się on jednak na miłosierdzie. Purytańscy żołnierze Cromwella zasłynęli ze szczególnego okrucieństwa wobec irlandzkich katolików. Pod koniec wojny domowej rojaliści angielscy uciekali do Irlandii, aby tam przegrupować się do dalszej walki z siłami parlamentu. Purytańska armia pod dowództwem Cromwella podbiła Irlandię, a schwytani katoliccy księża byli eksterminowani.

Po podbiciu Irlandii Cromwell nie zaprzestał tępienia katolicyzmu i tak zmienił system dzierżawy ziem, że na irlandzkiej prowincji bieda utrzymała się aż do 1922 r., kiedy Irlandia odzyskała niepodległość. Najgorszą konsekwencją zmian ekonomicznych zarządzonych autorytarnie przez purytańską administrację Cromwella była blisko 200 lat później klęska Wielkiego Głodu, jaka dotknęła w latach 1845–1849 Zieloną Wyspę.

Oliver Cromwell otrzymał przydomek „Old Ironside”. Również jego żołnierze nazywani byli Ironsidersami. Niektórzy badacze sugerują, że nazwa ta charakteryzowała znanych z żelaznej odwagi bardzo bojowych, twardych i nieustępliwych w walce ludzi Cromwella. Znakomite dowodzenie wojskami parlamentu w latach 1642–1645 sprawiło, że Cromwell stał się najważniejszą postacią w armii, mimo że formalnie dowódcą naczelnym był hrabia Manchester, a później Tomasz Fairfax. Straty ludzkie w wojnie domowej były bardzo wysokie. Król Karol I stracił około 50 tys. ludzi, a hrabia Essex i Oliver Cromwell stracili około 34 tys. Najwięcej zginęło jednak ludności cywilnej – około 100 tys.

W 1648 r. Oliver Cromwell nabrał takiego znaczenia w brytyjskiej polityce, że mógł 6 grudnia zredukować liczbę posłów do parlamentu z 200 do zaledwie 50. Stąd też zgromadzenie to nazwano Parlamentem Kadłubowym (ang. Rump Parliament). Nieustanne intrygi Karola I doprowadziły do rebelii rojalistów w Walii i najazdu Szkotów pokonanych przez Cromwella 17–19 sierpnia w bitwie pod Preston. Oliver Cromwell nie traktował króla Karola I Stuarta jako osobistego wroga, ale zrozumiał, że to monarcha przyczynia się do chaosu i nędzy ludu. Parlament z Cromwellem na czele zdecydował się zatem na krok bez precedensu. Powołano Najwyższy Trybunał Sądowy, który skazał Karola I na śmierć przez ścięcie.

Egzekucja króla

30 stycznia 1649 r. był w Londynie bardzo zimnym dniem. Karol I włożył bardzo ciepłą odzież, aby ludzie obserwujący jego pochód na miejsce stracenia nie wzięli dygotania władcy z zimna za przejaw strachu. Był człowiekiem głęboko religijnym, zdawał się nie lękać śmierci. Żołnierze eskortujący orszak szli bardzo wolno, co zniecierpliwiło króla. Krzyknął do nich: „Maszerować żwawo!”. Zdumieni żołnierze natychmiast wykonali ten ostatni rozkaz monarchy.

Platformę, na której odbyła się egzekucja króla, otaczała balustrada obciągnięta czarnym materiałem, by nikt z zewnątrz nie mógł obserwować ścięcia króla. Pień katowski miał około 30 cm grubości i Karol I nie mógł uklęknąć, aby położyć głowę na pieniek, jak to mylnie przedstawia się na niektórych ilustracjach. W rzeczywistości leżał płasko na platformie.

Jego ostatnie słowa wypowiedziane do kata przed ścięciem brzmiały: „Stay for the sign” (Zaczekaj na znak), a nie jak się mylnie przytacza: „Remember”. W chwili ścięcia król szeptał modlitwę, której treść zabrał do grobu. Karol I został pochowany w grobie przeznaczonym dla kogoś innego.

Czasy, kiedy Wielka Brytania była republiką

Postać Olivera Cromwella do dziś pozostaje tematem zaciekłych sporów wśród brytyjskich historyków, pisarzy i polityków. W 1653 r. Oliver Cromwell przejął władzę, otrzymując tytuł lorda protektora nowej Republiki Anglii. Mimo głoszenia surowych zasad życia nie odmówił przyjmowania przyznanej mu przez parlament rocznej pensji w wysokości 100 tys. funtów rocznie.

Oliver Cromwell sprawował władzę dyktatorską jako lord protektor Republiki Anglii, Szkocji i Irlandii przez pięć lat: od 1653 do 1658 r. Cromwell nienawidził krajów i narodów katolickich – w tym Polaków, przeciw którym namawiał króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Polskę nazywał rogiem na koronie bestii, za którą uważał Kościół katolicki. Znane było jego powiedzenie: „Ufaj Panu, ale proch trzymaj suchy”.

Pośmiertne porachunki

Jego rządy zakończyła nagła choroba, którą katolicy uznali za karę bożą. Współcześni badacze wskazują na sepsę, wynikającą z połączenia objawów tyfusu i malarii, jako przypuszczalną przyczynę śmierci Cromwella. Autopsję ciała Cromwella przeprowadził lekarz, który – co należy podkreślić – był antycromwellowskim rojalistą. Nie wiemy zatem, czy nie ukrył prawdy, że lord protektor został zwyczajnie otruty, co sugerowali jego zwolennicy. Humanistyczni liberałowie, jak poeta John Milton i szkocki pisarz Thomas Carlyle, nazwali Cromwella mistrzem wolności w walce z tyranią rządów monarchicznych.

Porachunki pomiędzy Karolem I Stuartem a lordem protektorem trwały również po śmierci obu rywali. Zemsta Karola I zza grobu przyszła 30 stycznia 1661 r. Na rozkaz króla Karola II, syna Karola I, dokonano wręcz makabrycznej ekshumacji.