Rękopis z płomieni i od zapomnienia ocalony

Rok 1944. W kamienicy przy ul. Podwale 4 mieszka doktor Zofia Chodkowska-Wernic z dwoma synami. Jej mąż, major Leon Leszek, od kapitulacji stolicy jest w niewoli.

Andrzej ma 13 lat. Uczęszcza na tajne komplety prowadzone przez nauczycieli Gimnazjum św. Stanisława Kostki. Część zajęć odbywa się w domu Werniców. Zbyszek w 1943 roku zdał maturę, teraz jest studentem historii tajnego Uniwersytetu Warszawskiego i tajnej Akademii Nauk Politycznych. Chce – jak ojciec – być oficerem i zdaje sobie sprawę, jak ważne jest wykształcenie. Ale wie też, że w tych czasach przed patriotami stoją również inne istotne zadania. Poświęca się im od niemal trzech lat jako kapral podchorąży ZWZ-AK „Madagaskar – Garłuch”, ps. Cezar.

Jest styczeń. „Dziś (czas wojenny) jest już na finiszu. (...) Koniec wysiłku. Bieg zbliża się ku końcowi, w jutrzence widać już białą wstęgę celu”. Te zdania Zbyszek zapisuje kopiowym ołówkiem w szkolnym brulionie. We wstępie do pamiętnika.

[srodtytul]Pożary, kanały, gruzy[/srodtytul]

Utrwalanie bieżących wydarzeń z punktu widzenia zasad konspiracji nie jest zbyt rozsądne. Ale Zbyszek jest ostrożny – brulion, notatki z zajęć w Szkole Podchorążych Piechoty i zdjęcia przyjaciół trzyma w teczce na parapecie. Kiedy 27 czerwca przychodzi po niego Gestapo, wyrzuca ją przez okno. Następnego dnia znajduje ją pani Zofia. Chowa w szafie i mówi młodszemu synowi: „To relikwia”.

Te słowa rozbrzmiewają w uszach chłopaka 12 sierpnia. Jest sam, odkąd wybuchło Powstanie Warszawskie. Mama pracuje w szpitalu na Kopernika i nie może wrócić na Starówkę. Andrzej, który tak niedawno zazdrościł bratu, że jest starszy i może działać, teraz sam włącza się do walki.

– Nosiłem jedzenie i broń do placówki AK w kamienicy Johna, budowałem z innymi barykadę na Podwalu – opowiada. – Gdybym nie był aktywny i się chował po piwnicach, pewnie bym zginął pod gruzami.

W drugą sobotę sierpnia dom Andrzeja zaczyna się palić. – Zastanawiałem się, co ratować. Może portret Piłsudskiego? – opowiada. – Ale po chwili przypomniałem sobie o pamiętniku. Wyniosłem go. I dwa moje ukochane króliki.

Zbiega do piwnicy i wrzuca teczkę na hałdę węglowego miału. – Dlaczego tam? Nie wiem – mówi. – Ale gdybym go wziął ze sobą, to by nie przetrwał.

Andrzeja czekają jeszcze ponad dwa tygodnie życia bez mamy. Spędza je na Freta 16, gdzie ojciec jego kolegi, Stanisław Chmielewski, prowadzi aptekę Pod Kogutkiem. Jako najmniejszy pływa balią po zalanym magazynie i wydaje leki.

1 września obrona Starówki słabnie. A w aptece zjawia się chorąży Zygmunt Lewandowski ps. Maks. Z jego pomocą Andrzej kanałami przechodzi do Śródmieścia. Króliki zostają.

– Nie wiem, co się z nimi stało. Grunt, że ja ich nie zjadłem – mówi. – A przecież tam na Freta jedliśmy psy.

Pani Zofia nie może uwierzyć, że jej młodszy syn żyje. Długo płacze z radości. Ale i z żalu. Za zabitymi bratem i siostrą. Za Zbyszkiem też, choć pewność co do jego losu zyska dopiero po wojnie.

24 września szpital zostaje ewakuowany. Pani Zofia i Andrzej wyzwolenia doczekują w Grójcu. Do Warszawy wracają 19 stycznia 1945 roku. Dom na Podwalu nie istnieje, ale wejście do piwnicy jest. Andrzej zbiega po schodach. Hałda węgla leży, jak leżała. A na niej pamiętnik Zbyszka.

[srodtytul]Zbitki, skróty, kody[/srodtytul]

Rok 2008. Pan Andrzej na strychu domu, w którym mieszka, odkrywa stare numery „Stolicy”. Ma je zabrać dr Krzysztof Jaszczyński, członek reaktywowanej dwa lata wcześniej redakcji.

– To varsavianista z zamiłowania, więc powiedziałem mu o pamiętniku – mówi.

Nie ma już jednak nadziei, że uda się go odczytać w całości.

– Ojciec próbował, mama też, ale zawsze tak płakała, że nie mogła czytać – wspomina. – Ja też się starałem, ale poza fragmentami, bezskutecznie. Więc kiedy pan Krzysztof zaofiarował się, że podejmie próbę, zaufałem mu i dałem rękopis.

Dwa dni później Jaszczyński komunikuje: – Czytam to.

Odczytanie 32 stron zapisków zajmuje pół roku.

– Nie było łatwo. Ale ważne było odkrycie, że tworzył ligatury – potrafił trzy litery zbić w jedno. A „o” i „a” wyglądały jak „u” – mówi Jaszczyński.