Rówieśnicy: Jan Olszewski, Stefan Olszowski

Dziś sylwetki polityków, których nazwiska brzmią podobnie, ale których życiorysów nie sposób pomylić. Jeden za wszelką cenę torował sobie drogę do najwyższych stanowisk we władzach PRL, drugi od początku opowiadał się przeciw systemowi i bronił opozycjonistów

Aktualizacja: 21.01.2008 20:24 Publikacja: 21.01.2008 00:23

Rówieśnicy: Jan Olszewski, Stefan Olszowski

Foto: PAI

Bartosz Marzec

Urodził się w Warszawie. Podczas okupacji należał do konspiracyjnych harcerskich Szarych Szeregów. Studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego ukończył w 1953 r. W czasie odwilży współtworzył popularny tygodnik „Po prostu” – jego redakcyjnymi kolegami byli wówczas m.in. Marek Hłasko i... Jerzy Urban. Nowo wybrany I sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka zamknął „Po prostu” jako pismo rewizjonistyczne. Olszewski został wtedy objęty zakazem pracy w dziennikarstwie.

W 1962 r. zdał egzamin adwokacki. Występował w obronie ludzi prześladowanych przez władze PRL, m.in. Jacka Kuronia, Karola Modzelewskiego i Janusza Szpotańskiego. Reprezentował także studentów aresztowanych podczas manifestacji w marcu 1968 r. Został za to pozbawiony możliwości wykonywania zawodu.

W 1975 r. współtworzył Polskie Porozumienie Niepodległościowe – tajną organizację, która miała przygotować ideowe podstawy przyszłej suwerennej Polski. Po wydarzeniach radomskich należał do grupy adwokatów, którzy bezinteresownie bronili represjonowanych robotników. Współpracował z Komitetem Obrony Robotników oraz Ruchem Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Od sierpnia 1980 r. do grudnia 1981 r. był doradcą Komisji Krajowej „Solidarności” i Zarządu Regionu Mazowsze.

Podczas stanu wojennego bronił m.in. Lecha Wałęsy, Zbigniewa Romaszewskiego i innych działaczy „Solidarności”. Pełnił funkcję doradcy w Sekretariacie Episkopatu Polski i występował jako oskarżyciel posiłkowy reprezentujący rodzinę księdza Jerzego Popiełuszki w procesie jego morderców. Podczas obrad Okrągłego Stołu służył pomocą przedstawicielom opozycji.

W pierwszych wolnych wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej został posłem z listy Porozumienia Obywatelskiego Centrum. 5 grudnia 1991 r. Sejm powołał go na stanowisko premiera rządu RP, które piastował do 4 czerwca 1992 r. Niedawno na łamach „Rzeczpospolitej” o ocenę tego gabinetu spierało się dwóch publicystów. „Dlaczego liczni wyborcy prawicy zapamiętali 4 czerwca jako traumatyczny spektakl? – pytał Piotr Semka. – Bo rozwiały się ostatnie nadzieje na to, że uda się szybko wyjść z ograniczeń polityki grubej kreski”. „Olszewski od samego początku deklarował, że przeprowadzenie lustracji to jedno z kluczowych i najpilniejszych zadań jego gabinetu, ale ilekroć pojawiały się konkretne propozycje, odkładał je na bliżej nieokreśloną przyszłość – ripostował Rafał Ziemkiewicz. – Mówi to wszystko o osobowości najbardziej kontrowersyjnego premiera III RP – jeśli tak podchodził do sprawy priorytetowej, na cóż mogły liczyć te, które zaliczał do mniej pilnych?”. Bartosz Marzec

Pochodzi z rodziny nauczycielskiej. Studiował filologię polską na Uniwersytecie Łódzkim. Należał do pokolenia ZMP, członkiem PZPR został w 1952 r. W drugiej połowie lat 60. kierował Biurem Prasy KC PZPR. Uważano go za polityka sympatyzującego z Mieczysławem Moczarem. Już wtedy dało się jednak zauważyć, że zachowuje odrębność i jest człowiekiem o dużych ambicjach. Udaje mu się je realizować. W 1968 r. został sekretarzem KC PZPR. Po upadku Gomułki mianowano go ministrem spraw zagranicznych. To ważne dla każdego demokratycznego rządu stanowisko w PRL bywało obejmowane przez działaczy PZPR, którzy przegrali walkę o wpływy w aparacie partyjnym.

Los odmienił się w drugiej połowie lat 70., kiedy Olszowski na nowo został sekretarzem KC. Jednak Edward Gierek szybko zaczął postrzegać go jako rywala i wysłał na placówkę do NRD, co było już absolutną degradacją.

Do wielkiej polityki powrócił jako członek Biura Politycznego i sekretarz KC po upadku Gierka. W wielu sowieckich dokumentach z początku lat 80. Olszowski figuruje jako lider frakcji radykalnej w PZPR. Tak I sekretarza Stanisława Kanię, jak jego następcę Wojciecha Jaruzelskiego krytykował za zbyt koncyliacyjne stanowisko wobec opozycji i „Solidarności”. Olszowski bardzo zabiegał o jak najlepsze stosunki z przywódcami bratnich państw – Gustavem Husakiem i Erichem Honeckerem. W oparciu na nich budował swoją pozycję.

Zdaniem historyka Pawła Machcewicza w 1981 r. Moskwa wykorzystała Olszowskiego jako straszak. „Jeżeli nie wprowadzicie stanu wojennego – dawali do zrozumienia Jaruzelskiemu towarzysze radzieccy – to mamy dla PRL alternatywną ekipę”.

Dopiero gdy Jaruzelski w pełni zapanował nad sytuacją, pozwolił sobie na wyeliminowanie Olszowskiego. Był to element strategii „odcinania skrzydeł”. Z jednej strony I sekretarz pozbywał się z kierownictwa liberałów, z drugiej – twardogłowych. W 1982 r. Moskwa już Olszowskiego nie broniła. Na kilka lat powrócił do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W 1986 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Jest ironią losu, że człowiek, który przez dziesięciolecia uchodził za symbol dogmatycznego komunizmu, zdecydował się spędzić znaczną część życia w Nowym Jorku.