Wybitne dokonania w sztuce delatorstwa

Orłoś był i tak w tej szczęśliwej sytuacji, że gdy zobaczył swoją książkę w rękach funkcjonariusza SB, wiedział, w jakim charakterze został poproszony na rozmowę. Był po jednej stronie barykady, jego rozmówca po drugiej. Oczywiście, mógł z tego spotkania do domu nie wrócić, przynajmniej przez jakiś czas. Ale sytuację miał jasną. A że mogłaby stać się ona jeszcze bardziej klarowna, gdyby tamten telefon zlekceważył, zaczekał na urzędowe wezwanie, a następnie posłużył się formułą „odmawiam zeznań” – tego nie wiedział. W PRL, gdy władza od człowieka czegoś chciała, nie odmawiało się jej. To był inny świat.

W tym innym świecie jedni wili się niczym piskorze, by zejść z oczu policji politycznej, by przestała się nimi interesować. Inni przeciwnie, gorliwie wypełniali „życzenia” bezpieki, stawali się regularnymi agentami, częstokroć wyprzedzającymi oczekiwania swoich mocodawców. Nie ma sensu powtarzać wielokrotnie przywoływanych nazwisk. Co tymi ludźmi powodowało? Strach, chciwość, chęć poczucia się kimś ważniejszym, niż było się w rzeczywistości? Każdy przypadek był inny, niemniej w środowiskach twórczych próżno by szukać takich delatorów, o których pisał Czesław Miłosz w „Roku myśliwego”, a którzy rzekomo „wiedzą, że trzeba kombinować, aby jakoś przeżyć, i co do których nie ma wątpliwości, że za równowartość jednego posiłku sprzedadzą bliźniego (...) Zawsze ich dużo, ale reżimy totalitarne mnożą ich ilość zawrotnie”.

Nie, tajni współpracownicy SB rekrutujący się spośród twórców kultury, niezależnie od ich aktualnej kondycji finansowej, z głodu z pewnością nie przymierali. Co nie znaczy, że nie byli łasi na dobra materialne. Dowodzą tego pokwitowania otrzymywanych „prezentów”, a często konkretnych sum pieniędzy za „usługi”.

Brak pełnego dostępu do akt Instytutu Pamięci Narodowej, nieprzeprowadzenie lustracji w kilku nadzwyczaj ważnych środowiskach, przede wszystkim naukowym i dziennikarskim, spowodowało chaos, w wyniku którego jednym tchem wymienia się nazwiska agentów wyjątkowo szkodliwych (daleko nie szukając: Maleszka) i ludzi, bywało, że zasłużonych, którzy nie potrafili zerwać swoich kontaktów z SB, niezależnie od tego, że kontakty te nie przynosiły większych szkód społecznych.

Inna sprawa, że wyrwać się z bezpieczniackich łap nie było łatwo. W „Pięknych dwudziestoletnich” z właściwym sobie, nieco szubienicznym poczuciem humoru Marek Hłasko opowiadał, jak to w Pałacu Mostowskich zrobiono z niego policyjnego konfidenta. Następnie nachodziły go łapsy, namawiając do sporządzania donosów i nie przyjmując do wiadomości oświadczeń początkującego pisarza, że „wszystko, co mogę zrobić, to napisanie donosu na samego siebie”. W końcu wyczerpany nękaniem przez ubecję, opowiedział o wszystkim znajomemu pracującemu ponoć kiedyś w Informacji Wojskowej. „Uśmiał się serdecznie i obiecał pomóc. Powiedział przy tym: – Nic się nie przejmuj, synu. Powiadają, że młody Adaś Mickiewicz też zajmował się donosami. Daniel Defoe był agentem policji. Tak samo mówią o Kraszewskim; tak samo o Brzozowskim. Idź dalej śmiało tą drogą. Ale jeśli nie chcesz, pomogę ci”.

Jak pisał Hłasko, smutnych panów z Urzędu Bezpieczeństwa już nigdy nie zobaczył. Ale pozostała specyficzna za nimi tęsknota: „...oni przecież dali mi podnietę twórczą i czasami pisząc donosy, dawałem się ponosić fantazji, a wtedy cytowałem wymyślone przeze mnie wypowiedzi i wkładałem je w usta swoich ofiar, dbając jednak przy tym, aby każda z postaci mówiła odrębnym stylem i używała odrębnych sformułowań”. Żarty, ktoś powie. No pewnie, ale wnioski, jakie wysnuwa Hłasko ze swej przygody z łapsami, są zastanawiające: „Gdyby mój dorobek pisarski – rozważał nie do końca poważnie – upoważniał mnie do dawania rad młodym, powiedziałbym im: każdy z was powinien przez jakiś czas popracować dla tajnej policji, aby wyrobić sobie styl i jasność myślenia. Książki trzeba pisać tak jak donosy, pamiętając przy tym, że głupio napisany donos może zniszczyć przede wszystkim ciebie”.

Osobowe źródła informacji policji politycznej w Polsce były rozmaite. Niektóre z nich dziwią, nawet bardzo. Po co były Służbie Bezpieczeństwa donosy ludzi całkowicie identyfikujących się z tamtym systemem? To, że Marian Reniak był człowiekiem służb nie stanowiło dla nikogo tajemnicy, co więcej sam autor „Niebezpiecznych ścieżek” nie krył się z tym, podkreślając wręcz, że w tajnych strukturach zajmuje znaczące miejsce.

Nie inaczej było z innym pisarzem komuny – Henrykiem Gaworskim. Tadeusz Borowski był etatowym pracownikiem Polskiej Misji w Berlinie i w jego przypadku powiedzieć można tylko, że wywiązywał się ze swych służbowych zadań wzorowo.

Diametralnie inna była sytuacja takich pisarzy jak Andrzej Kuśniewicz czy (zwłaszcza) Stanisław Cat-Mackiewicz, który wymyka się zresztą wszelkim klasyfikacjom. Jego przypadek dowodzi, z jak wielką ostrożnością traktować należy archiwalne materiały Służby Bezpieczeństwa. Same protokoły i podpisy nie wystarczają. Tu trzeba wniknąć w te akta, zestawić je z działalnością i twórczością konkretnej osoby. I zweryfikować, czy rzeczywiście pomagała ona aparatowi represji, czy też grała z nim w jakąś przedziwną, przyznajmy zresztą – rzadko sensowną – grę.

W tym miejscu przypomina się następująca ocena dotycząca Zdzisława Najdera: „Zawsze uważałem go za integralnego antykomunistę. (...) Gdy Macierewicz doprowadził do słynnej afery teczkowej (...) padło także nazwisko Najdera. Jako rzekomy agent występował pod pseudonimem Zapalniczka. Tygodnik »Nie« opublikował jego zobowiązanie do współpracy z UB i pokwitowanie za pobrane na Rakowieckiej pieniądze. Kilkakrotnie spierałem się z Najderem, lecz nie wierzę, aby był przez parę minut rzeczywistym agentem”. Jest to opinia Andrzeja Micewskiego, który ponad wszelką wątpliwość agentem takim, i to nie tylko przez parę minut, był.

Raz jeszcze przywołam głęboko emocjonalną i niekoniecznie sprawiedliwą wypowiedź Czesława Miłosza: „Gdyby jakimś magicznym sposobem udało się ustalić prawdziwą, nie urojoną genealogię Polaków, okazałoby się, że ogromny ich procent (a może większość) ma za przodków niezbyt szacowne indywidua, konfidentów, potencjalnych serwilistów, wręcz pachołków policji i UB, podwójnych agentów”.