150. rocznica stanu wojennego

To nie pierwszy stan wojenny w naszej historii. W 1846 r. ogłoszono taki w wyniku zamieszek, ale nie w Kongresówce, a w zaborze austriackim. „Z powodu objawionych przez ludzi źle myślących w Wolnem Mieście Krakowie i niektórych okolicach Galicyi zamachów w celu obalenia Władz prawych, uznając potrzebę przedsięwzięcia stosownych środków celem zabezpieczenia spokojności (...) rozkazujemy ogłosić Królestwo Polskie (...) za będące w stanie wojennym". To cytat z „Gazety Warszawskiej" przytaczającej całe oświadczenie władz.

Strzały pod kolumną Zygmunta

Mijały lata, a w naszym mieście narastało wrzenie patriotyczne. Pierwsze demonstracje przebiegały jeszcze pokojowo, ale już w rocznicę bitwy grochowskiej 25 lutego 1861 r. zrobiło się gorąco. Na Starym Mieście wydobyto amarantową chorągiew oraz pochodnie i usiłowano dojść na plac Zamkowy. Policja aresztowała wiele osób, w obronie których zorganizowano po dwóch dniach kolejną demonstrację. A podczas tej rozległy się strzały – pięciu ludzi padło.

Co ciekawe, w tym czasie i nieco wcześniej Rosjanie poczynili pewne ustępstwa pod adresem społeczeństwa polskiego, ale te nie zaspokoiły narodowych ambicji. Nadszedł 3 marca – pogrzeb na Powązkach. Jak relacjonował reporter krakowskiego „Czasu": „Orszak składały bractwa, ubodzy, studenci, rzemieślnicy, duchowieństwo wszystkich zakonów, wszystkich stopni i obrządków, a za trumnami niesionymi przez wszystkie klasy mieszkańców pewnie przeszło sto tysięcy ludzi". I było dość spokojnie, bo z ulic zniknęli żołnierze oraz policja. Wyraźnie widać było, że władza nie chce zadrażnień. „Tylko sześciu pompierów (...) z brandmajstrem na koniach, z krepą na swoich świecących chełmach, bez broni, zaczynało pochód, otwierając niejako miejsce. W tem miejscu otwartem jechał konno margrabia Pauluzzi, w pełnym mundurze, sam jeden i sam jeden rosyjski wojskowy w tych godzinach pochodu na ulicach miasta".

Wszystko przebiegło bez napięć i już zdawało się, że rozpalone umysły ostygły, ale Warszawa nie przestawała wrzeć.

4 kwietnia tłum zebrał się pod kolumną Zygmunta. Rozległy się patriotyczno-religijne śpiewy. Na ludzi runęli Kozacy, później zaś wojsko zaczęło strzelać. Prawdziwa liczba zabitych nigdy nie została podana. Rosjanie mówili o 10 i rzekomo tyle ciał pochowali w Cytadeli, patrioci podobno doliczyli się 98 zabitych, a europejscy dyplomaci depeszowali o ponad stu.

W następnych miesiącach nasi warszawiacy zorganizowali wiele demonstracji, ale już bezkrwawych. Zbliżał się 15 października – rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki. Spodziewano się potężnych wystąpień, władza zrobiła więc krok do przodu.

Bez świec dla świętych

„Z mocy Najwyższego Jego Cesarsko-Królewskiego rozkazu, Królestwo Polskie ogłasza się jako zostające w stanie wojennym". Był 14 października 1861 r.

Następnego dnia odbyły się patriotyczne msze, a wojsko wpadło do świątyń i wyciągało ludzi. Kazamaty Cytadeli zapełniły się mieszkańcami stolicy. Jak donosiły polskie gazety z pozostałych zaborów, w dwóch następnych dniach miały miejsce „straszliwe gwałty". Ale „ruch publiczności na ulicy mimo patrolów co sto kroków jeden za drugim ciągnących, jest większy niż wczorajszego dnia". Reporter „Czasu" depeszował: „za noszenie pasów, szpilek rozpoczęły się aresztowania na ulicy, a z powodu ludzi na targ zgromadzonych, bicia batami kupujących i sprzedających na Grzybowie, nikt się nie straszy i nie lęka".

Kościoły pozamykano. Rosjanie wpadli w paranoję, zabraniając śpiewów po mszy oraz iluminowania figur świętych poza kościołami. Zakazali  śpiewać w roku 1861 „Boże coś Polskę", a od lutego 1862 r. – „Pod Twą obronę" i „Święty Boże". W marcu 1862 r. batożono na ulicy i aresztowano za śpiewanie „Serdeczna matko".

Noszenie czarnych ubrań było niewskazane, bowiem kojarzyły się one z żałobą narodową. Nieco wcześniej, bo od 12 kwietnia 1861 r., zatrzymywano ludzi za noszenie ubiorów żałobnych (jeszcze w 1873 r. trzeba było mieć na nie policyjną zgodę). Oberpolicmajster zakazał też krawcom szycia i wystawiania w witrynach ubrań amarantowych. Wiadomo – kolor narodowy. Co ciekawe, po 60 latach, gdy należycie uhonorowano pozostałych przy życiu kombatantów powstania styczniowego 1863 r., zafundowano im amarantowe mundury. Kombatantom tym wszyscy polscy wojskowi, niezależnie od stopnia, a więc nawet marszałkowie Polski, mieli obowiązek pierwsi salutować. Leciwi powstańcy nie bardzo wiedzieli, w czym rzecz, a wiąże się z tym ciekawa anegdotka, jaką opowiedział jeden z moich znajomych, dzieckiem mieszkający na Cytadeli. Otóż w kasynie wspomniani kombatanci stołowali się za darmo. Jeden z nich wchodząc przez bramę, miast odsalutować, podał wartownikowi rękę. Ten zbaraniał, ale powiesił karabin na ramieniu i przywitał się ku ukontentowaniu powstańca.

W połowie grudnia 1862 r. stan wojenny zniesiono, ale nie objęło to Warszawy. Po niecałych dwóch miesiącach wybuchło powstanie styczniowe.