Niejasna historia kaplicy moskiewskiej

W roku 1610 wzięto do niewoli cara Wasyla, jego brata i bratową, po czym przewieziono na zamek w Gostyniu. Tam to zmarli po dwóch latach. W 1620 r. Zygmunt III Waza nakazał wystawienie w stolicy przy Krakowskim Przedmieściu kaplicy, gdzie złożono ciała. Minęło kolejne 15 lat i za zgodą władcy Rosjanie zabrali je do Moskwy. Pozostała kaplica.

Varsaviana - czytaj więcej

Wraz z upływem czasu historia robiła się coraz bardziej zagmatwana. W połowie XIX w. stwierdzono istnienie budowli podobnej (tej samej?), która niespodziewanie stała się obiektem manipulacji politycznych. Zarówno ze strony Rosjan, jak i Polaków.

Gdzie ta kaplica

Pierwszą zagadką jest lokalizacja obiektu. W roku 1804 „Nowy Pamiętnik Warszawski" podał, że król Zygmunt III – „... ciała cara samego i brata jego (...) zmurowawszy kaplicę na przedmieściu Krakowskim przeciw kościołowi Sgo Krzyża uczciwie pochować dał". Także dziennikarz i varsavianista Władysław Korotyński (ma ulicę na Ochocie) napisał sto lat temu, że na planie z końca XVII w.,  znajdującym się w archiwum magistratu, kaplica „stała niemal vis a vis kościoła św. Krzyża". Niby wszystko jasne, tymczasem w połowie wieku XIX na tyłach Pałacu Staszica w osi dzisiejszej Świętokrzyskiej, a tuż przy ulicy Kopernika, znaleziono zarośniętą w krzakach jednopiętrową budowlę, w której kilku badaczy dopatrzyło się kaplicy moskiewskiej. W linii prostej stała ona ponad 100 metrów od miejsca opisanej tu pierwotnie lokalizacji. I zaczęły się spory.

Nowo odnaleziony obiekt zaczął być przypisywany rodzinie Słuszków, która w rejonie Kopernika posiadała niewielki pałac. Odnaleziona budowla – sześciokątna rotunda – miała być: skarbczykiem, altaną, lodownią Słuszków. Przeciwnicy tej koncepcji zaczęli wyszukiwać informacji o kaplicy moskiewskiej, ale brakowało rycin, a opisy były niepełne. W końcu ustalono, że ta ostatnia była dość sporą, dwupiętrową budowlą z hełmem u góry, postawiona na planie regularnego sześciokąta z umieszczoną nad wejściem tablicą upamiętniającą triumf oręża polskiego. „Obiekt Słuszków" też był sześciokątny, miał ślad po jakiejś tablicy, ale posiadał tylko jedno piętro i nie był duży. Poza tym znajdował się spory kawałek od Krakowskiego Przedmieścia, w miejscu, gdzie niezbyt służył upamiętnieniu wielkości Rzeczpospolitej.

I znów rzucono się w zakamarki archiwów, natrafiając na kolejne zagadki. Otóż król Jan Kazimierz przekazał opuszczoną kaplicę moskiewską dominikanom obserwantom, a ci wystawili kościół drewniany, a potem murowany wraz z klasztorem w miejscu, w jakim później stanął Pałac Staszica. Według niektórych wyliczeń kaplica miała stać tam, gdzie dziś pomnik Kopernika.

Potem została obudowana i obserwanci mieli już swój kościół. Co ciekawe, na starej grawiurze wejście doń przypomina nieco kaplicę, a nad nim znajduje się się wyżłobienie, jakby pod tablicę. Przed 100 laty Władysław Korotyński podał, że w rejestrze z 1784 r., znajdującym się w Watykanie, wspomniano o przerobieniu kaplicy na kościół, zwany w aktach urzędowych – „kaplicą moskiewską".

Polityka

Wiadomość o odnalezieniu rzekomej kaplicy „u Słuszków" zainspirowała Rosjan do badań. Jak podał po latach „Kurier

Warszawski" – kurator okręgu naukowego warszawskiego Apuchtin zaangażował rosyjskiego historyka nazwiskiem Cwietajew, a ten wysmażył dzieło, w jakim udowadniał, że trumny Szujskich spoczywały w rejonie wejścia do pałacu Staszica. Postanowiono więc urządzić tam cerkiew pod wezwaniem św. Tatiany Rzymianki. Zebrano pieniądze ze składek, a ministerium wojny dało 800 pudów miedzi (13 ton) na dzwony. W centralnej części pałacu urządzono rzeczoną świątynię, zaś fasadę przerobiono na pseudobizantyjski styl. Całość konsekrowano w 1895 r. (cerkiew zlikwidowaliśmy po 30 latach).

Metody stosowane przez Cwietajewa do udowodnienia, że pałac Staszica stoi na miejscu rozebranego w 1818 r. kościoła, a ten z kolei był rozbudowaną kaplicą moskiewską, budziły sprzeciw nie tylko Polaków, ale i nawet światłych Rosjan. Dyskusja na ten temat rozgorzała ponownie w 1915 r., kiedy to w mieście urzędowali już Niemcy, których nic to nie obchodziło, można więc było pisać do woli.

Alexander (tak pisał swe imię) Kraushar – historyk i publicysta (ulica jego imienia jest na Mokotowie) – skłaniający się nieco w stronę „skarbczyka Słuszków", jako kaplicy, przestrzegał przed manipulacjami – „... w historii polegającej na prawdzie nie wolno przesuwać faktów dla dogodzenia nacjonalistycznym pobudkom". Chyba był wizjonerem, bo przypadek rosyjski powtórzył się w 1938 r., ale a'rebours. To czas budowania Polski mocarstwowej i czyniono wiele, by dokumentować chwalebną przeszłość.