Doliniarze i kasiarze

Droga do kościoła nie wydawała się tego ranka jakimś nadzwyczajnym wyzwaniem. Bo niby dlaczego – ot, sto metrów pieszo, jak co niedziela... Zaskoczenie byłoby więc pewnie zbyt łagodnym słowem na opisanie tego, co poczuła tego chłodnego grudniowego dnia – ostatniego dnia 1936 r. – grupa śpieszących się na mszę kobiet. Otóż w połowie drogi z zaparkowanego niedaleko samochodu wysypał się nagle oddział policjantów, którzy bez większych ceregieli zaczęli rozbierać je z odświętnych ubrań. Protesty i krzyki na nic się zdały – pozbawione sporej części garderoby mieszkanki podpińczowskiej wsi uciekły z piskiem do domów.

Niejedna z ograbionych pań myślała pewnie o tym, by pójść na skargę do sołtysa, tego jednak spotkał chwilę później podobny los – policjanci otoczyli go i zupełnie nie zważając na powagę urzędu, pozbawili garnituru, a nawet melonika – półnagi czmychnął do domu, klnąc przy tym, na czym świat stoi.

Odzieżowe perypetie poranka budziły emocje tym większe, im bardziej były dziwaczne i niezrozumiałe. Wkrótce jednak miało się okazać, że były one zaledwie skromnym preludium. Prawdziwy popis dali policjanci wieczorem, kiedy w remizie rozpoczęły się sylwestrowe tańce, a wyfiołkowane pary schodziły się coraz większym tłumem. Zagrała muzyka, młodzi wskoczyli na parkiet, bimber powoli zaczerwieniał twarze i... W takim właśnie momencie drzwi otworzyły się z hukiem i na salę wsypał się oddział funkcjonariuszy. Niewiele mówiąc, z panien pościągali suknie, z panów garnitury, na odchodne zabrali orkiestrze instrumenty i obładowani po uszy zdobyczą odjechali w stronę Kielc.

Ta pikantna historia zdarzyła się naprawdę i wywoływała salwy śmiechu jak międzywojenna Polska długa i szeroka, ale też sporo stosownych komentarzy odnośnie do subtelności policyjnych metod. Cała sprawa mówi jednak o czymś jeszcze. Otóż garderobiana awantura pod Pińczowem była wynikiem prawie rocznego śledztwa, które wykazało, że sieci dystrybucji trefnego towaru oplatają praktycznie całą Polskę, a paserzy znajdują zazwyczaj zbyt na małomiasteczkowych targowiskach, w różnych częściach kraju. Buty skradzione – dajmy na to – w Kielcach można było kupić pod Łodzią, a koszulę tej samej ofiary gdzieś w okolicach Augustowa. Sytuacja praktycznie nie do wykrycia i pewnie niewykrytą by pozostała, gdyby nie fakt, że ten jeden raz paserzy się pomylili i upłynnili całą partię towaru na jednym bazarze – pechowo dla brutalnie roznegliżowanych wieśniaków, w Pińczowie.

Tak czy inaczej skala złodziejskiego rzemiosła przytłoczyła nawet doświadczonych śledczych, choć po prawdzie większość mieszkańców miast stykała się z nim na co dzień. Dość wspomnieć, że tylko podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Jana Kilińskiego w Warszawie policjanci schwytali 42 „pracujących" w tłumie doliniarzy, a przecież kto powiedział, że wyłowiono wszystkich?

Przedwojenna Polska była istnym inkubatorem dla wszelkiej maści przestępców, a im dalej w kryzys, tym ich liczba rosła na potęgę. Książka Moniki Piątkowskiej „Życie przestępcze w przedwojennej Polsce" opisuje to z każdej perspektywy.

Perypetie skromnego króla

„Przestępczość XIX wieku była pierworodną córką patologii życia ekonomicznego i społecznego swoich czasów" – zanotował któregoś razu Stanisław Milewski w swojej książce o „Ciemnych sprawach dawnych warszawiaków" i w pierwszych dekadach wieku następnego za wiele się w tej kwestii nie zmieniło. Bieda aż piszczała – u schyłku lat 20. poziom życia przeciętnego polskiego robotnika zmniejszył się o 25 proc., a chłopów, stanowiących trzy czwarte społeczeństwa międzywojennej Polski, o połowę. Jak wyglądało to w praktyce, dość przytoczyć Iwaszkiewicza: „Wszystko niezwykle wynędzniałe. Dawno już nic nie wstrząsnęło mną tak głęboko widokiem zatrważającego ubóstwa i jakiejś bezsilnej indolencji [...]. Pola zaniedbane, dzieci chude, chaty ubogie, poletka pokrajane – i ta straszna, szara, zabłocona droga" – wspominał swoją podróż po Galicji.

Ale też tłumaczenie rozplenionej wówczas nieprawdopodobnie przestępczości wyłącznie biedą byłoby sporym uproszczeniem. Owszem, istnieli tzw. pajęczarze – drobni złodziejaszkowie wchodzący do domów przez dachy, by tam ze strychu ukraść po prostu suszące się pranie. Były też pospolite zakapiory, okradające gdzieś w bramach przechodniów z kapoty czy nawet portek – brzmi to dziś zabawnie, ale wówczas właśnie używane ubrania były częstym obiektem kradzieży, co nawiasem mówiąc, najlepiej świadczy o skali ubóstwa.

Jednak dwudziestolecie to przede wszystkim czasy przestępczości wyspecjalizowanej, złodziejskiej arystokracji – takiej mniej więcej, jaką przedstawił Juliusz Machulski w „Vabanku" albo jeszcze lepiej Janusz Rzeszewski i Mieczysław Jahoda w „Halo Szpicbródka, czyli ostatnim występie króla kasiarzy".

Ów złodziejski monarcha był zresztą postacią autentyczną i w rzeczywistości znacznie bardziej barwną, niż przedstawił to film. Zanim został Szpicbródką, młody Stanisław Cichocki szkolił się w kasiarskim fachu w przedrewolucyjnej Odessie i swój osobliwy talent ujawnił w bardzo młodym wieku. Po raz pierwszy ukarano go w Kijowie, po raz kolejny w Petersburgu. „Groziła mu wówczas syberyjska katorga, lecz uniknął jej, gdyż zgodził się na współpracę z policją – odtąd włamywał się do wskazanych mu kas po potrzebne policji politycznej dokumenty" – pisze Monika Piątkowska. Ale nawet jeśli tak było, Cichocki znajdował też czas na akcje prywatne. Czechosłowacja, Austria, Niemcy – granice dla niego nie istniały, podobnie jak żadne inne przeszkody w dotarciu do upatrzonego sejfu. Tak jak swobodnie władał kilkoma językami, tak równie łatwo rozpracowywał zabezpieczenia w europejskich systemach bankowych – do europejskiej legendy przeszło np. włamanie do banku w Rostoku, którego Szpicbródka dokonał, robiąc podkop pod główną i najbardziej ruchliwą arterią miasta.

Również krajowa aktywność „króla kasiarzy" podtrzymywała jego monarszy status. Choćby to włamanie z 1926 r. do Banku Dyskontowego przy ul. Fredry w Warszawie. Aby przeprowadzić akcję, Cichocki kupił i przez pewien czas prowadził sklep z zabawkami przy ul. Niecałej, by jednocześnie wraz z kompanami kopać tunel prowadzący wprost do bankowego sejfu. Skutecznie – banda pozostała nie tylko bezkarna, ale też bogatsza o sporą sumę i kolejną cegłę w budowie swojej legendy.

Akcje w Rostoku i Warszawie pokazują jednak również, jak skomplikowanym i mimo wynoszonych pieniędzy stosunkowo mało dochodowym zajęciem było kasiarstwo. Złodziej nigdy nie mógł działać sam, musiał skompletować wysoko wyspecjalizowany zespół, sporo zainwestować w legalną działalność stanowiącą przykrywkę, w precyzyjne narzędzia, nie mówiąc nawet o tym, że przygotowania do skoku ciągnęły się tygodniami.

W wydanym wówczas policyjnym podręczniku „Służba śledcza" opisano ich profesję, nie kryjąc podziwu: „Zawód kasiarski, który jest koroną zawodów złodziejskich, rekrutuje się z przestępców wykwalifikowanych we wszelkich gatunkach pracy włamywacza. Muszą to być osobnicy silni, mający pewne wiadomości z dziedziny mechaniki, a czasem, jak na przykład przy robieniu podkopów, muszą posiadać pojęcie o górnictwie". Piątkowska uzupełnia tę charakterystykę: „W latach międzywojennych kasiarze stanowili wciąż jeszcze nową i fascynującą kategorię przestępców. Tworzyli ją inteligentni, często dowcipni, brawurowi mężczyźni o silnych nerwach, których chętnie widziano by nawet na salonach. Międzynarodowi specjaliści władali zazwyczaj kilkoma językami, nosili przy sobie czeki American Express Company na kilkanaście tysięcy dolarów i wiele podróżowali".

Nie tylko w ówczesnych policjantach i dzisiejszej Piątkowskiej kasiarze budzili podziw. Dość wspomnieć, że na pogrzeb zastrzelonego podczas pościgu w niejakiego Birnbauma przyszło na stołeczny Cmentarz Bródnowski ponad 5 tys. osób, a na sprowadzenie ciała z Gdańska wyłożył pieniądze cały stołeczny półświatek.

Sam Szpicbródka nie doczekał się tak efektownego pogrzebu, bo tak po prawdzie nikt nie wie, gdzie, jak i czy w ogóle zmarł – choć to ostatnie jest raczej pewne, w przeciwnym razie miałby dzisiaj 122 lata. Wiadomo jedynie, że w 1929 r. wraz z kompanami rozpoczął brawurowy skok na Bank Polski w Częstochowie, dzięki któremu miał wzbogacić się o 6 mln zł, co dziś oznaczałoby jakieś 60 mln. W tym celu szajka wynajęła przylegające do banku mieszkanie, przebiła ścianę, rozpracowano też skomplikowaną aparaturę alarmową inżyniera Malickiego – nawiasem mówiąc, ten akurat motyw żywcem wykorzystał później Machulski w „Vabanku", kręcąc scenę, w której Witold Pyrkosz godzinami przycina metalową blaszkę.

Filmowym złodziejom umożliwiła ona zemstę, prawdziwego Szpicbródkę doprowadziła jednak koniec końców do więzienia – Policja wpadła na jego trop po napadzie na sklep jubilerski, dzięki któremu banda chciała podreperować fundusze. Proces odbił się głośnym echem w całej Europie, a Cichocki zyskał sławę porównywalną do gwiazd filmowych. Nie był jednak z tego zadowolony. „Prasa robi ze mnie najsławniejszego przestępcę w Polsce – mówił podczas rozprawy. – Jestem skromnym człowiekiem". Skromny król kasiarzy rychło uciekł z więzienia, zorganizował kolejne włamanie i znów wylądował w celi. Wypuszczono go we wrześniu 1939 r. – wiadomo, że uciekł z Polski, a ostatnie informacje o nim pochodzą z Afryki.

Szpicbródka był najsławniejszy, ale oczywiście niejedyny. Szacuje się, że w latach 1924–1935 dokonano tylko w kraju około 3,5 tys. włamań do kas, a to oznacza, że w tym okresie w zasadzie nie było w Polsce ani jednego dnia bez podobnej kradzieży.

Żyleta i nożyce

Ksywa Szpicbródki wkrótce i na dobre obrosła miejską legendą, ale głównie dlatego, że jego włamania w zasadzie nie dotykały szeregowych obywateli II RP, większość miała nawet sporą satysfakcję, że ktoś tak brawurowo okrada bogatych – nawet jeśli ani myślał, wzorem Janosika, obdarowywać łupem biednych. Pomijając już, że stopień trudności tych włamań sprawiał, iż jedna szajka robiła ich może kilkanaście w swojej karierze.

Zupełnie inaczej wyglądała sprawa z kieszonkowcami, zwanymi wówczas powszechnie doliniarzami. Ci na robotę wychodzili codziennie, obrabiali każdego, kogo się dało, a najwięksi fachowcy należeli do najbogatszych ludzi w Polsce. Dość wspomnieć niejakiego Ślepego Mietka – doliniarza doskonałego, wynalazcy metody „na żyletkę". Jak pisze Piątkowska: „Z kradzieży żył na bardzo wysokiej stopie, a największe wrażenie robiło jego mieszkanie. W latach dwudziestych na trzypokojowe lokum w stolicy stać było sfery urzędnicze i  inteligencję pracującą: młodych adwokatów, radców i nauczycieli. Ich zarobek wynosił wówczas około 700 zł miesięcznie. W czasie kryzysu i drożyzny początku lat trzydziestych, zarobek tej sfery spadł do 400, a nawet 300 zł miesięcznie, natomiast komorne wzrosło i za trzypokojowe mieszkanie trzeba było płacić już 150 zł, a w nowym budynku nawet 250 zł. [...] W tym samym czasie Ślepy Mietek zajmował w stolicy aż sześciopokojowy apartament, w którym obsługiwało go aż troje służby. Byli to kucharka, pokojówka i lokaj".

Na podobnej stopie żyła niejaka Bronisława Niwińska – również doliniarska mistrzyni, mieszkała w eleganckim apartamencie w jednym z podwarszawskich miast ogrodów, na zarobek dojeżdżała jednak do stolicy, gdzie kradła metodą idącej na sprawunki damy. Za damę była zresztą powszechnie uznawana przez wszystkich, którzy ją znali.

Były ich dziesiątki i w większości byli wysokiej klasy specjalistami. Zazwyczaj dość eleganccy –zwłaszcza gdy działali w hotelach lub drogich restauracjach – ze starannie wypielęgnowanymi dłońmi, by skóra pozostała wrażliwa i elastyczna, doliniarze wykazywali nawet pewne fizyczne podobieństwa. Jak zauważa Piątkowska: „Specjaliści zwracali przy okazji uwagę na fakt, że środkowy palec u kieszonkowców jest równy pozostałym, co ułatwia im zrobienie tzw. nożyc i to obu dłońmi – zawodowcy z równą biegłością posługiwali się bowiem i prawą, i lewą dłonią".

Z oczywistych powodów przyciągał ich tłum. Roiło się od nich w tramwajach, na targach, podczas hucznych uroczystości, bywali regularnie na gościnnych występach w zimowych lub letnich kurortach. Tak jak kasiarze i oni mieli swój etos – sami byli bogaci, unikali więc ograbiania biednych, choć czy wynikało to z moralności, czy logiki, można dyskutować. W każdym razie i w tym gronie trafiali się degeneraci. Jednym z najbardziej ponurych przypadków przytaczanych przez Piątkowską jest casus reemigrantów wydalonych z Francji na fali kryzysu. Piątkowska opisuje ich plastycznie: „Te smutne, głodne, zbite w stada grupy mężczyzn, kobiet i dzieci przyjeżdżały na dworce w pociągach towarowych, najczęściej późną porą, wśród płaczu najmłodszych. [...] Kieszonkowcy okradali ich starą metodą »na wuja«. Sztuczka była prymitywna. Złodziej rzucał się ofierze na szyję z okrzykiem »wujku«, potem przepraszał za pomyłkę i odchodził, zabierając wszystko, co reemigrant miał w kieszeni". Do swojego eleganckiego apartamentu – można smutno skonstatować.

Doliniarze znani byli ze swojej mobilności. Regułą były ich sezonowe wyjazdy do modnych uzdrowisk i kurortów albo na przyciągające tłumy jarmarki. Piątkowska przytacza pewną doliniarską przygodę, która miała miejsce w 1935 r. w Żywcu. Otóż na ostatni w tym roku jarmark przyjechało do miasta kilkudziesięciu kieszonkowców, słusznie licząc na spory dochód. Niestety nie wzięli pod uwagę, że policja doskonale sobie z tego faktu zdawała sprawę i 20 z nich trafiło do aresztu bezpośrednio z pociągu. „Po jarmarku, gdy kupcy rozjechali się do domów, złodziei wypuszczono" – pisze Piątkowska, dodając zaraz, że – jak chwalili się sami złodzieje – w ciągu jednego targowego dnia byli w stanie „skroić" nawet do 60 kieszeni. Łatwo przeliczyć, że owych 20 zaaresztowanych pechowców obrobiłoby tłum 1200 ludzi dziennie.

Jak to się robi w Wilnie

Trzeba jednak pamiętać, że mówimy o czasach Ala Capone i krwawych gangsterskich jatek rozgrywających się na ulicach Chicago – doskonale wszystkim znanych z setek książek czy filmów. Nie zabrakło tego mafijnego kolorytu i w ówczesnej Polsce, podobnie jak nie zabrakło kontaktów z samym Alem Capone. Do zjawisk niezwykłych, i aż dziwnie dziś zapomnianych, należy tzw. Bruderferajn – monstrualna organizacja, do której przez 14 lat należeli wszyscy (!) przestępcy Wilna. Była to doskonale zorganizowana firma, której członkowie musieli wprowadzać opłaty członkowskie, ale też w przypadku aresztowania oni i ich rodziny mogli liczyć na stałą opiekę finansową.