Jaki orzeł i w jakiej koronie

Ćwierć wieku temu na głowie Orła Białego znów – po kilkudziesięciu latach – pojawiła się korona. Wróciliśmy do przedwojennego herbu, który został okaleczony przez komunistów.

Znany dziś wszystkim wzór powstał w 1927 roku. Zaprojektował go Zygmunt Kamiński, profesor architektury Politechniki Warszawskiej. – Jego wzór herbu był nowoczesny, miał uosabiać Polskę silną, odrodzoną – mówi Paweł Bezak, kustosz w Dziale Historii Muzeum Niepodległości w Warszawie.

Dekret o godłach i barwach stwierdzał, że herbem jest biały orzeł w złotej koronie, ze złotymi szponami i dziobem zwróconym w prawo. Godło heraldyczne umieszczone zostało na czerwonym polu, w tarczy herbowej typu francuskiego. „Uważałem, że godło Polski należy wybrać z okresu największego rozkwitu, kiedy Biały Orzeł reprezentował wielkość mocarstwową Polski. Bez wahania wybrałem typ orła Jagiellonów" – wyjaśniał swój zamysł profesor Kamiński.

Wzór herbu wprowadzono w grudniu 1927 roku. Zmianę uzasadniono tym, że „wzór utworzony przez ustawę z 1919 roku nie odpowiada epoce i smakowi współczesnemu, za ciężki, za mało subtelny". Przypominał on orła Stanisława Poniatowskiego, a także tego umieszczanego na sztandarach polskiego wojska w czasach Królestwa Polskiego.

Jak przypomina Paweł Bezak, w dwudziestoleciu międzywojennym spierano się o to, czy orzeł ma być ukoronowany. Dla wielu brak korony oznaczał nawiązanie do wartości demokratycznych. Orzeł strzelecki, noszony przez Józefa Piłsudskiego, też był bez korony, podobnie jak orzeł legionowy.

Orzeł według wzoru z 1919 roku miał na głowie koronę zamkniętą, zwieńczoną krzyżem. Pojawiła się ona za czasów Zygmunta I Starego (widnieje m.in. w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu). – Korona zamknięta jest symbolem władzy królewskiej, a krzyż wskazywał na przynależność do świata chrześcijańskiego – mówi kustosz z Muzeum Niepodległości. Profesor Kamiński zdecydował się jednak na koronę średniowieczną, otwartą.

Po przejęciu władzy w Polsce przez komunistów wydawało się jasne, że zechcą oni zdjąć koronę z głowy orła. Formalnie stało się to po przyjęciu Konstytucji PRL w 1952 roku. To właśnie wtedy pojawiło się sformułowanie: „Godłem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest wizerunek orła białego w czerwonym polu".

– Jednak już wcześniej wykorzystywany był orzeł bez korony nawiązujący do XIX-wiecznych wyobrażeń na temat tradycji piastowskich. Taki orzeł, nazywany też kuricą wykorzystywany był przez „ludowe" Wojsko Polskie. Już w 1944 roku orzeł wzoru 1927, pozbawiony korony, pojawił się na czapkach i hełmach milicyjnych, a także na banknotach, drukach i pieczęciach – przypomina kustosz.

Rząd londyński używał w tym czasie orła w koronie według wzoru z 1927 r. Jednak 11 listopada 1956 roku przedstawiciele rządu emigracyjnego zdecydowali zmienić koronę orła na zamkniętą, z krzyżem wieńczącym kabłąk. – W ten sposób podkreślono przywiązanie do religii i tradycji ojczystej. Decydowały też względy polityczne, była to forma protestu wobec sytuacji w PRL – dodaje Paweł Bezak.

Kolejna zmiana czekała polski herb w grudniu 1989 roku. Powrócono do wzoru z 1927 roku.

– Aby uniknąć emocji i dyskusji, nie sięgnięto do wizerunku orła „londyńskiego" z 1956 roku. Został jednak zachowany pewien dualizm. Orły wojskowe mają bowiem korony zamknięte zwieńczone krzyżem jako symbol ciągłości tradycji oręża polskiego – dodaje historyk.