Masakra w My Lai

„Oddałam im dobrego chłopca, a oni zrobili z niego mordercę” – powiedziała Seymourowi Hershowi, dziś nestorowi dziennikarstwa śledczego za Atlantykiem, matka jednego z żołnierzy, którzy w marcu 1968 r. trafili do My Lai. Być może zresztą nie zdawała sobie sprawy, jak bardzo trafna to uwaga. Tak jak chyba nie do końca uświadamiał sobie, z czym ma do czynienia, sam Hersh. „Trafnie podsumowała wojnę, której zaczynałem nienawidzić” – wspominał ten moment po wielu latach, w 2015 r., reporter na łamach magazynu „The New Yorker”.

Strach i zemsta

Pod wieloma względami rok 1968 był dla wojny wietnamskiej momentem przełomowym. W ostatnich dniach stycznia ruszyła największa w historii konfliktu ofensywa: Tet. Vietcong uderzył na 141 celów na południu kraju i na kilka godzin zajął ambasadę USA w Sajgonie. Z militarnego punktu widzenia północnowietnamski atak był porażką – za cenę olbrzymich strat uzyskano zaskakująco niewiele. Ale psychologicznie Północ odniosła zwycięstwo większe zapewne, niż mogła sobie wyobrazić.

Podsumowując dokonania 1968 r., Ho Chi Minh mówił o „heroicznej wieloletniej walce narodu wietnamskiego, prowadzącej go ku chwale wielkiej glorii zwycięstwa” – cytował bełkotliwe mowy północnowietnamskiego przywódcy Piotr Ostaszewski w pracy „Wietnam. Najdłuższy konflikt powojennego świata 1945–1975”. I dodawał: „Umiejętnie potrafiono wykorzystać ogłoszone przez prezydenta Johnsona 31 października 1968 r. jednostronne wstrzymanie bombardowań Wietnamu Północnego, co w oczach Ho Chi Minha stanowiło »porażkę amerykańskich imperialistów, którzy, prowadząc agresywną wojnę, pragną przypieczętować ją negocjacjami«”.

Czytaj więcej

Historia

Historia fotografii. Jak powstało słynne zdjęcie z wojny w Wietnamie?

Zdjęcie „Flee to Safety”, wykonane w 1965 r., pokazuje uciekającą przez rzekę wietnamską matkę z...

Na długo zanim Ho Chin Minh mógł sobie pozwolić na te triumfy, w Ameryce zapanowała atmosfera porażki. Trudno powiedzieć, co dokładnie na nią wpłynęło, choć można się domyślać: po kilku latach konfliktu, który miał być szybką, niemalże chirurgiczną operacją zwycięskiej dotąd amerykańskiej armii, nagle na ekranach i w gazetach pojawiły się obrazki dokumentujące potężne natarcie Vietcongu, prowadzone olbrzymimi siłami – niemal pokonanego przecież, prawda? – Wietnamu Północnego. „Co tu się, do diabła, dzieje? Myślałem, że wygrywamy tę wojnę” – wypalił wówczas na antenie CBS News guru telewizyjnego dziennikarstwa Walter Cronkite.

Mało kto wierzył w zapewnienia dowódców armii USA w Wietnamie, że operacja Tet to klęska. Co więcej, podobne nastroje panowały wśród amerykańskich żołnierzy na froncie. I w takiej właśnie atmosferze, pełnej strachu, frustracji i rozgoryczenia, 16 marca 1968 r. w małej wiosce Son My (na amerykańskich mapach: My Lai) wylądowała mniej więcej setka żołnierzy kompanii 23. Dywizji Piechoty dowodzona przez 24-letniego Williama Calleya.

„Pewien żołnierz wspominał, że kompania »myślała o pomszczeniu« strat poniesionych w trakcie ofensywy Tet. Nadała wiosce nazwę Pinkville w przekonaniu, że wieśniacy ukrywają bojowników Vietcongu. Większość z nich wtopiła się jednak w otoczenie, kiedy tylko pojawili się Amerykanie. Zamiast na partyzantów żołnierze Calleya natrafili jedynie na starców, kobiety i dzieci” – pisał Robert D. Schulzinger w książce „Wojna w Wietnamie 1941–1975”.

Mieszkańców spędzono w jedno miejsce i próbowano przesłuchać. Może nie rozumieli pytań, może nie chcieli na nie odpowiadać, dość, że wkrótce żołnierze wpadli w szał: zaczęli strzelać do starców, a chwilę później – do innych ludzi próbujących uciekać drogą. Kłuto bagnetami, gwałcono kobiety, zabijano dzieci, podpalano chaty. Kilkaset osób, które nie miały szans na ucieczkę, zapędzono do ciągnącego się przy wiosce rowu i tam dokonano masowej egzekucji.

„Do godziny jedenastej, kiedy było już po wszystkim, zginęło ponad pięciuset wietnamskich cywilów” – konkluduje Schulzinger.

Następnego dnia dowództwo w Sajgonie ogłosiło, że 16 marca w My Lai doszło do „sporadycznych kontaktów” między siłami amerykańskimi a bojownikami Vietcongu.

Mroczne inspiracje

Kara za zbrodnię była odłożona w czasie i – z punktu widzenia szacunku, jakim Ameryka cieszyła się na świecie – surowa. Hersh był wówczas nieco ponadtrzydziestoletnim reporterem śledczym, który na plotki o jatce w My Lai natknął się, pracując w Waszyngtonie. Przez kilka kolejnych miesięcy jeździł po Stanach, spotykając się z żołnierzami Calleya i zbierając od nich relacje o masakrze. Po latach opisywał, że nie kryli się zbytnio ze swoimi doświadczeniami: niektórzy zrzucali winę na jego rozkazy, egzekwowane krzykiem. Inni twierdzili, że strzelali w powietrze, a jeszcze kolejni – że zapanowała wówczas „zwykła chęć wzięcia zemsty”.

Artykuł Hersha ukazał się dokładnie osiemnaście miesięcy po wydarzeniach – 16 listopada 1969 r. Zawierał nie tylko opis wydarzeń zapamiętanych przez rozmówców reportera, ale też informacje o próbach zatuszowania sprawy, podejmowanych przez wojskowych śledczych niemal od chwili, gdy do jatki doszło. Jakby było mało wcześniejszych upokorzeń i smutnych obrazków trumien z ciałami Amerykanów wracających do rodzinnych miasteczek, teraz doszedł do tego obrazek zbrodniarzy wojennych. „Hollywoodzcy producenci nagle odkryli, że można poczynić pewne paralele między eksterminacją indiańskich plemion w XIX w. i masakrą w My Lai dokonaną przez zielone mundury pod wodzą pyzatego porucznika Calleya” – pisał Peter Scholl-Latour (francusko-niemiecki dziennikarz, którego po latach uznano za „europejskiego Cronkite’a”) w zbiorze korespondencji z Indochin „Eyewitness Vietnam”.

Czytaj więcej

Świat

Jak media poszły na wojnę

Już Napoleon uważał wrogie sobie gazety za większą groźbę od tysiąca bagnetów. Gdyby żył dłużej,...

Do dziś o My Lai napisano ponad setkę piosenek (w większości w pierwszych latach po ujawnieniu zbrodni), utwór symfoniczny i coś na kształt opery. Nie dalej jak w 2016 r. utwór „My Lai” nagrał popularny Kronos Quartet. W 1975 r. na Broadwayu pojawiła się rock opera „The Lieutenant” inspirowana postacią Calleya. Telewizyjne filmy dokumentalne można by zapewne liczyć w dziesiątkach, ale większe znaczenie mają dalekie nawiązania w „Plutonie” Olivera Stone’a czy włoski film fabularny sprzed kilkunastu lat, który bezpośrednio odtwarza wydarzenia. Robert Schulzinger w pracy „A Time For Peace. The Legacy Of The Vietnam War” wspomina o zbeletryzowanych powieściach wojennych weterana wojny wietnamskiej Tima O’Briena, który w jednej z nich opisuje masakrę w wietnamskiej wiosce, dosyć wiernie rekonstruując wydarzenia w My Lai.

Echa strzałów

Prawnie masakra w My Lai skończyła się niczym. W sumie zarzuty postawiono 26 osobom – nie tylko żołnierzom z My Lai, ale też ich zwierzchnikom czy wysokiej rangi wojskowym, którzy starali się zatrzeć ślady incydentu. Z tego grona wyroku doczekał wyłącznie Calley: skazano go w marcu 1971 r. na dożywocie. Po trzech dniach prezydent Richard Nixon dokonał – można by powiedzieć – „ułaskawienia”, nakazując przeniesienie oficera do aresztu domowego. Jego wyrok został następnie zredukowany do 20 lat, a ostatecznie – w 1974 r. – wojskowi sędziowie warunkowo zwrócili Calleyowi wolność.

Amerykański antybohater wojenny żył potem stosunkowo skromnie w Columbus, w stanie Georgia. W 1976 r. ożenił się, doczekał się syna, rozwiódł się gdzieś w pierwszej dekadzie XXI w. Odmawiał rozmów z historykami i dziennikarzami. „Nie ma dnia, żebym nie czuł skruchy i żalu za to, co wydarzyło się tamtego dnia w My Lai – zapewniał w 2009 r. podczas jednego z rzadkich publicznych wystąpień w lokalnym klubie w Columbus. – Żałuję Wietnamczyków, którzy zginęli, ich rodzin, a także żołnierzy, którzy w tym uczestniczyli, i ich rodzin”. O tym, że udało mu się dosyć skutecznie usunąć się w cień, może świadczyć fakt, że zmarł w kwietniu br., co w mediach zauważono dopiero ponad trzy miesiące później.

Z kolei dla Hersha My Lai było początkiem globalnej kariery. Po latach zresztą historia się powtórzyła: to ten reporter ujawnił nadużycia i tortury, do jakich doszło w więzieniu Abu Ghraib w Iraku, gdzie amerykańska armia przetrzymywała podejrzanych o udział w irackim ruchu oporu, a także kilka nieco mniej spektakularnych nadużyć w Afganistanie. Można powiedzieć, że Hersh otworzył też puszkę Pandory – od momentu ujawnienia kulisów masakry w My Lai amerykańscy reporterzy zaczęli znacznie skrupulatniej przyglądać się zachowaniu rodzimych żołnierzy podczas rozmaitych misji wojskowych na świecie, a także śmielej pisać o mrocznych stronach polityki zagranicznej Waszyngtonu.