Obraz pełen tajemnic. „Pierwsza msza w Brazylii” Meirellesa

Aby lepiej zrozumieć znaczenie tego dzieła, cofnijmy się w czasie o ponad pół tysiąclecia. Sfinansowana przez króla Manuela I wyprawa wyruszyła z Portugalii 9 marca 1500 r. Flotą 13 statków i liczącą 1500 ludzi załogą dowodził Pedro Álvares Cabral. Początkowo wyprawa podążała szlakiem wytyczonym przez Vasco da Gamę, by dotrzeć do Indii po przyprawy. Jednak prądy morskie zniosły flotę tak daleko na zachód, że 22 kwietnia Cabral jako pierwszy Europejczyk ujrzał nowy ląd. Nazwał go Ziemią Prawdziwego Krzyża, oczywiście przynależną Portugalii, a w niedzielę 26 kwietnia 1500 r. wraz z załogą wziął udział w pierwszej mszy odprawionej na tych ziemiach, tym samym dopełniając ich konsekracji i zawłaszczenia.

Ponoć tubylcy wyjątkowo życzliwie przyjęli zamorskich przybyszów. Tak przynajmniej przekonywał naoczny świadek i uczestnik mszy Pero Vaz de Caminha, który sporządził raport i wysłał go królowi Portugalii. Napisał: „W niedzielę rano (...) kapitan postanowił pójść na mszę i posłuchać kazania głoszonego na tej wyspie. Rozkazał wszystkim oficerom, aby przygotowali się na łodzi i poszli z nim. I tak się stało. Miał nadzieję, że przygotowany już został na tej wysepce ołtarz. I tam wraz ze wszystkimi pozostałymi uczestniczył we mszy św., którą odprawili ojciec Henrique śpiewnym głosem i inni księża, którzy tam byli. Mszy tej, moim zdaniem, wszyscy słuchali z wielką przyjemnością i oddaniem. Tam wraz z kapitanem był sztandar Chrystusa, który zawsze był podnoszony w czasie czytania Ewangelii. Po zakończeniu nabożeństwa kapłan wspiął się na wysokie krzesło, a wszyscy usiedli na piasku. Ksiądz ogłosił uroczyście, że pożyteczne jest głoszenie Ewangelii na tej ziemi, na którą przybyliśmy. Gdy byliśmy na mszy świętej i kazaniu, na plaży było wielu ludzi z (...) łukami i strzałami. I patrząc na nas, ludzie usiedli. A kiedy nabożeństwo się skończyło, my siedzieliśmy i słuchaliśmy, a wielu z nich powstało i zaczęło skakać i tańczyć”.

Czytaj więcej

Historia świata

Tajemnica brazylijskiej tożsamości

Żeby zrozumieć historię Brazylii, trzeba poznać charakter ludzi zamieszkujących ten kraj. A to na...

Przyjaźnie usposobieni i z zaciekawieniem obserwujący działania najeźdźców tubylcy? Nie było to ówczesną normą, ale właśnie taką wizję odkrycia brazylijskich ziem ugruntował Meirelles swoim obrazem, oczywiście na podstawie raportu Caminhy, który odnaleziono w roku 1817 w lizbońskim archiwum królewskim. 7 września 1822 r. syn Jana VI, Pedro, nad rzeką Ipirangą ogłosił niepodległość Brazylii. Niemal równo dekadę później, 18 sierpnia 1832 r., urodził się Victor Meirelles de Lima, przyszły autor „Pierwszej mszy w Brazylii” i wielu innych obrazów ukazujących burzliwą historię jego ojczyzny.

Cesarski stypendysta

Rodzice Victora przybyli do Brazylii z Portugalii w poszukiwaniu lepszego życia w tym „raju na Ziemi”. Zamieszkali w Desterro, obecnie Florianópolis, stolicy stanu Santa Catarina. Stosunkowo szybko dostrzegli u swego syna artystyczne zdolności – gdy miał 14 lat, wysłali go do Rio de Janeiro na studia w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych, która powstała w 1826 r. Nie bez znaczenia był fakt, że dekadę wcześniej – w ramach naprawy stosunków dyplomatycznych między Portugalią a Francją – do Brazylii przybyła Francuska Misja Artystyczna, aby promować sztukę i edukację. Nie powinno więc nas dziwić, że w drugiej połowie XIX stulecia brazylijscy artyści akademiccy tworzyli zgodnie z duchem francuskiego neoklasycyzmu, a na malarskie stypendia udawali się do Paryża.

Nie inaczej zdarzyło się w przypadku Victora Meirellesa. Co prawda, młody artysta odbył także podróż do Włoch, ale to stolica Francji ukształtowała go jako malarza. W Paryżu pojawił się dzięki cesarskiemu stypendium już w 1853 r. Zwykle takie stypendium obowiązywało trzy lata, ale zarówno cesarz Pedro II, jak i profesorowie brazylijskiej akademii docenili talent i starania Meirellesa – finansowano mu naukę i pobyt w Paryżu przez osiem lat. Nie zawiedli się: podczas gdy inni stypendyści przysyłali do ojczyzny po kilka prac (rysunków lub szkiców przyszłych obrazów), Meirelles dostarczył ich ponad 20.

Czytaj więcej

Historia świata

Brazylijska ziemia obiecana

Afrykańscy niewolnicy, od XVIII wieku chłopi, robotnicy, ale też urzędnicy z Europy różnych nacji...

W roku 1858 wysłał do swojego mentora, a zarazem dyrektora Cesarskiej ASP Manuela de Araújo Porto-alegre szkic „Pierwszej mszy w Brazylii”. Projekt został zaakceptowany przez akademię i cesarski dwór. Przyszłe dzieło miało stać się jednym z fundamentów mitu założycielskiego Brazylii. Zbiegło się to z narodzinami brazylijskiego romantyzmu w sztuce, który przejawiał się m.in. w przedstawianiu rdzennych mieszkańców jako narodowego symbolu – symbolu ciągłości i jedności Indian z tzw. ludnością kreolską (potomkami portugalskich kolonizatorów).

Kontrowersje wokół obrazu

Ostateczna wersja „Pierwszej mszy w Brazylii” powstawała przez dwa lata. Obraz, olej na płótnie o wymiarach 268 x 356 cm (obecnie w kolekcji Museu Nacional de Belas Artes), w 1861 r. Victor Meirelles pokazał na Salonie Paryskim – było to pierwsze dzieło brazylijskiego artysty, jakie znalazło się na tej corocznej prestiżowej wystawie sztuki. Zostało bardzo dobrze przyjęte przez tamtejsze jury. Jednak gdy Meirelles powrócił do Brazylii i pokazał obraz krajowym krytykom sztuki, ci podnieśli larum i zarzucili artyście, że dopuścił się plagiatu. Meirelles musiał tłumaczyć, że w sztuce inspiracja dziełami innych malarzy jest dopuszczalna. Kompozycja obrazu nie pozostawia wątpliwości, artysta musiał znać co najmniej dwie wcześniejsze prace: datowaną na 1847 r. „Une messe au Louvre pendant la Terreur” Mariusa Graneta (1775–1849) oraz „Première messe en Kabyli”, którą w 1853 r. namalował Horacy Vernet (1789–1863). Oba obrazy ukazują ołtarz i stojącego przy nim celebrującego mszę kapłana. Co ważne, na obu obrazach u stóp kapłana klęczy zakonnik lub ministrant, który przytrzymuje połę kapłańskiego ornatu. Dokładnie taką scenę widzimy w centralnej części dzieła Meirellesa. Wieńczący ołtarz ogromny krzyż w „Pierwszej mszy w Brazylii” widnieje także na obrazie Verneta. Ale na tym podobieństwa się kończą, ponieważ Meirelles zapełnił płótno detalami typowymi dla brazylijskiej flory i tamtejszego rajskiego krajobrazu. Przede wszystkim zaś – poza wizerunkami portugalskich rycerzy zdobywców – pokazał wielu ówczesnych tubylców, którzy z zaciekawieniem przypatrywali się zamorskim przybyszom i ich zwyczajom.

Dalsze losy „Pierwszej mszy w Brazylii” były równie burzliwe, jak jej początkowa recepcja przez krajowych krytyków sztuki. W 1876 r. obraz został przewieziony na Wystawę Światową w Filadelfii w Stanach Zjednoczonych. W drodze powrotnej płótno schowano w ładowni statku, ten jednak uległ uszkodzeniu i do środka dostała się woda. Obraz trzeba było odnowić. Niestety, już w 1921 r., gdy rozpoczęto przygotowania do obchodów 100-lecia niepodległości Brazylii, okazało się, że obraz jest w tak złym stanie, że musi zostać poddany gruntownej renowacji (kolejne prace konserwatorskie miały miejsce w 1969 i 2000 r.).

Spuścizna Meirellesa

Poza „Pierwszą mszą w Brazylii” Victor Meirelles – kontynuując malarstwo historyczne, które ugruntowywało mit założycielski jego ojczyzny – namalował także m.in. „Bitwę na rzece Parana u ujścia Riachuelo” (w czerwcu 1865 r. flota brazylijska, składająca się z fregaty, czterech korwet i czterech kanonierek, odbiła położoną nad rzeką Parana twierdzę Corrientes, po czym stanęła w pobliżu ujścia Riachuelo; tam doszło do zaciekłych walk z wojskami Paragwaju). Powstałe ok. 1882 r. dzieło było niczym kronikarski zapis bieżącej historii, oczywiście z brazylijskiego punktu widzenia.