Pokój w cieniu trzech orłów

Osobliwą atrakcją turystyczną skraju Mysłowic, gdzie kończy bieg Biała Przemsza, był do wielkiej wojny „zakątek trzech cesarzy”, czyli styk granic imperiów. Skromny obelisk upamiętnia przezwyciężenie podziału, lecz trójkąt nie zawsze symbolizował wrogą dezintegrację Europy. Potrójne sąsiedztwo było przez dwie dekady osią europejskiej stabilizacji, współpracy i porozumienia – przynajmniej w intencjach.

Samotne mocarstwo

W 1872 r. świat jeszcze nie ochłonął po klęsce Francji, oszołomiony brutalnością Bismarcka. Choć poskromienie Bonapartego na ogół przyjęto z ulgą, to złamanie Francji zachwiało równowagą Europy. Powstało zasadne pytanie: kto powstrzyma Niemcy przed eskalacją roszczeń i dominacją? Pięknoduchy i pacyfiści liczyli na pojednanie – w czerwcu festiwal muzyczny na Jubileuszu Pokoju w Bostonie gościł na jednej scenie francuską orkiestrę i niemieckich śpiewaków, lecz pod koniec lata Rzesza wolała na swój sposób uczcić rocznicę zwycięstwa, manifestując krzepę armii na manewrach w Berlinie.

Czytaj więcej

Historia

Od Michała do Michała. Trzy wieki Romanowów

Dynastia, która miała rządzić jednym z największych imperiów w dziejach, zaczynała swoją karierę...

Ostentacja mogła źle wróżyć, lecz za kulisami Niemcy toczyli subtelniejsze starania, by ćwiczenia uświetnili car Rosji i austriacki cesarz. Spożytkowano każdy dostępny wpływ w Wiedniu, w tym węgierskie naciski, by zwabić sceptycznego Franciszka Józefa, a o wizytę Aleksandra II walczył sam Bismarck. Wizyta dwóch cesarzy legitymizowała reżim, co uzasadnia zabiegi, lecz Berlin piekł na jednym ogniu ważniejsze cele niż akceptacja faktów dokonanych i niepodważalnych. Gdy władcy błyszczeli orderami na rautach i pokazach musztry, a feldmarszałek Helmuth Karl Bernhard von Moltke prężył muskuły armii, na zapleczu kanclerz Rzeszy Otto von Bismarck machał gałązką oliwną i oferował trójstronny sojusz.

Plan mimowolnie narzuca wspomnienie Świętego Przymierza, sugerując wskrzeszenia upiora, lecz pierwsze wrażenie jest anachroniczne. Założenie i motyw niemieckiej propozycji były fundamentalnie różne, jak odmienna była Europa i Niemcy.

Realia starego koncertu mocarstw szły swoją drogą, jednak Święte Przymierze było z założenia projektem na wskroś ideowym, opartym na – jak dziś mówią – „wspólnocie wartości”. Wszak za patronkę paktu uchodzi Barbara von Krüdener, duchowa mentorka Aleksandra I, a w rzeczywistości półobłąkana mistyczka i samozwańcza proroczka własnej religii. Także w ucywilizowanej wersji, łatwiejszej do akceptacji w Prusach, budowa boskiego ładu na ziemi była programem politycznym budzącym zażenowanie.

Nowy sojusz nie miał uniwersalistycznych i paneuropejskich ambicji, lecz czysto praktyczne, co gwarantowała inicjatywa Bismarcka – synonimu pojęcia Realpolitik jako dyplomatycznego rozsądku, zimnej kalkulacji, a w podtekście cynizmu. Owszem, w kuluarach wtrącano niepokój o rosnący w siłę socjalizm, plagę anarchizmu i narodowe separatyzmy – zwłaszcza wspólny dla trzech imperiów problem spiskujących Polaków. Był to jednak temat policyjnej, a nie dyplomatycznej natury, traktowany wręcz marginalnie. Żelaznego kanclerza poglądy poddanych interesowały o tyle, o ile szkodziły państwu, gdy więc uznał katolików za wrogów, to z powodu wpływu Habsburgów na południowe kraje związkowe i skupienie Polaków wokół Kościoła, a nie luterańską gorliwość.

Bismarck nie zamierzał naprawiać świata i mimo zwycięstw nie nabrał poczucia mocarstwowej wszechmocy. Przeciwnie: uznał, że klęska Francji wpędziła Niemcy w niebezpieczeństwo, a wręcz zwątpił w sens aneksji Alzacji i Lotaryngii. Francuski odwet traktował jak nieuchronność dziejową, a nieprzezwyciężalną wrogość Paryża za dogmat niemieckiej polityki dyplomatycznej, który przetrwał jego epokę.

Zdjęcie ze spotkania Aleksandra III z cesarzami: Franciszkiem Józefem i Wilhelmem I w Skierniewicach, 1884 r.

Foto: B. Kraskov, St. Petersburg/deutsche-digitale-bibliothek.de

Mniej ludna Francja nie nastręczałaby paranoicznych obaw, gdyby nie fatalne położenie Niemiec w środku Europy. Geografia więziła Rzeszę w saku sąsiednich mocarstw, nie mniej podejrzliwych wobec Berlina. Poczucie osaczenia rosło z efektem pruskiej wojowniczości: śmiertelny wróg na zachodzie; na południu Austria pokonana i upokorzona wykluczeniem Habsburgów z wielkoniemieckiego projektu w 1866 r.; na wschodzie nieobliczalna Rosja, zdolna sprzymierzyć się z każdym. Bismarcka prześladowało widmo sojuszu pokonanych imperiów i klątwa prowadzenia wojny na dwóch frontach – najgorszego z niemieckich koszmarów.

Byle nie z Francją

Po intronizacji Wilhelma II wojnę skreślono z listy narzędzi dyplomatycznych. Z obaw przed izolacją Bismarck wdrożył politykę ugłaskiwania Europy i łagodzenia napięć; unikał roszczeń, żądań i ultimatów, gasząc rozbuchane ambicje dworu i imperialne mrzonki – także zamorskie. Był zdania, że terytorialnie Niemcy zdobyły wszystko, co potrzebne i osiągalne. Marzenia większe niż konsolidacja cesarstwa, siła gospodarcza i zysk handlowy uznał za prowokowanie Europy do sojuszu przeciwko Rzeszy, dlatego zjednywał, pertraktował i mediował w konfliktach, unikając jak diabła mieszania polityki z utopią i marzeniami.

Tylko wrogość Francji była wartością constans w politycznym równaniu, lecz nadzieja Paryża na zemstę tkwiła w sojuszach, a zbiór potencjalnych aliantów był limitowany. Nawet Wielka Brytania – partner najsilniej związany z Francją – ledwo maskowała satysfakcję z osłabienia konkurenta w Afryce. Skupiony na globalnym imperium Londyn unikał europejskich awantur, zwłaszcza póki Rzesza stroniła od kolonialnych ambicji. Zbliżenie Niemiec z Rosją i Austro-Węgrami wyczerpywało dostępne opcje, ograniczając francuskie pole manewru do zera. Pakt izolował Paryż, a faktycznie wykluczał wielką wojnę w Europie.

Czytaj więcej

Historia

Jak przebiegały sojusze między Rosją a Niemcami

Pierwsze kontakty między Rosją a Niemcami wymierzone były w Polskę. Ale konkluzja o zgodnym współ...

Bez wątpienia inicjatywa była skrojona pod interesy Rzeszy, by trzymać mocarstwa z dala od antyniemieckich sojuszy, co Bismarck wprost artykułował w słynnej notatce z kurortu Bad Kissingen. Odrębną kwestią jest kalkulacja zysku innych uczestników aliansu, dlatego świty władców rozstały się bez konkretu i wiążących obietnic. Jednak Bismarck nie oparł planu na mrzonce zaprzyjaźniania partnerów z Rzeszą, lecz na rozgrywaniu ich dwustronnych oraz zewnętrznych konfliktów, by Niemcy były wszystkim niezbędne.

Jeszcze w 1871 r., póki ministrem spraw zagranicznych Austrii był Friedrich von Beust, tytularny kanclerz Rzeszy (de facto wypędzony przez Bismarcka z Saksonii), zażyłość Wiednia z Prusami była niepodobieństwem. Jednak podczas berlińskiego spotkania dyplomacją kierował już Gyula Andrássy, przejaw nowej rzeczywistości monarchii, a unia z Węgrami krańcowo odwróciła wektor polityki imperium na wschód, ku Bałkanom. Nadto węgierska elita, którą Andrássy reprezentował, zdawała się bardziej propruska niż austriaccy Niemcy.

Zmiana odpowiadała Rzeszy, gdyż Wiedeń mniej się angażował w niemiecki projekt, za to wszedł na kurs kolizyjny z Rosją w kwestii łupów po słabnących Osmanach. Niemcy sprzymierzone z drugą stroną konfliktu były perspektywą niepokojącą, a sojusz oferował Austro-Węgrom i Rosji neutralność Berlina w przyszłych antagonizmach, doskonale wykorzystując napięcia.

Cara, który od Afganistanu po Morze Czarne wikłał się w konflikt z Londynem i stał przed perspektywą sporu z Austro-Węgrami, także nęciła bezpieczna flanka. Zwłaszcza że luksus w zasadzie nic nie kosztował; ceną była rezygnacja z antyniemieckich sojuszy, lecz z niewielkim ryzykiem, gdyż Berlin nie zgłaszał interesów w spornych rejonach.

Jednak skłonienie mocarstw do umowy z Niemcami było łatwiejsze niż pokonanie wzajemnej nieufności Rosji i Austro-Węgier. Stąd wymuszona kolejność zawieranych porozumień sojuszu: najpierw Aleksander II i Franciszek Józef podpisali w czerwcu 1873 r. dwustronną konwencję. Znaczące, że choć był motorem projektu, Berlin dołączył cztery miesiące później – w październiku tego samego roku.

Tajny dokument obligował strony do pomocy wojskowej siłą 200 tys. żołnierzy, lecz nie bezwarunkowo. Wsparcie przysługiwało po ataku na sojusznika przez państwo trzecie, a agresja nie mogła być – co podkreślono – sprowokowana. W praktyce dyplomatycznej zapis nie jest cieniem gwarancji, lecz obietnicą, a wręcz sugeruje defensywny charakter porozumienia, z otwartą furtką do ucieczki przed niebezpieczeństwem żelaznych rękojmi, tak przerażających w 1914 r. Na wypadek innych konfliktów strony obligowały się nawzajem do zachowania życzliwej neutralności. Zakaz zawierania postronnych sojuszy (w domyśle z Francją) był jako kluczowy interes Niemiec najklarowniejszy.

Sojusz nieufności

Alians zdaje się osobliwością, gdyż obejmując dwie trzecie Europy, nie miał zewnętrznych wrogów (jeśli zmilczeć francuską obsesję Bismarcka). Prawdziwi przeciwnicy – realni czy potencjalni – zostali jego członkami, by się wzajemnie szachować. Berlin, żeby pozostali nie sprzymierzyli się przeciw Rzeszy, Rosja i Austro-Węgry bały się aliansu drugiego mocarstwa z Niemcami przeciw sobie, a Bismarck mistrzowsko grał na tej nieufności. Ktoś barwnie opisał relacje w sojuszu jako Cesarstwo Niemieckie wiodące na smyczy dwa wściekłe ratlerki, skaczące sobie do gardeł.

Otto von Bismarck (1815–1898), kanclerz Rzeszy w latach 1871–1890

Foto: AD.BRAUN & Cie Dornach

Stąd ucieczka przed gwarancjami, żeby nie plątać się w awantury sprowokowane przez koalicjantów, na co byli wyjątkowo wrażliwi. Już rok 1875 zachwiał porozumieniem, gdy Francja zwiększyła liczebność armii. Berlin podwoił czujność, choć tylko jedna niemiecka gazeta wspomniała o prewencyjnej wojnie – nawet nie ma jasności, czy artykuł to balon próbny Bismarcka sondujący reakcje, czy prowokacja przeciwników kanclerza w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Rzeszy. Ale zaledwie jeden artykuł prasowy wystarczył, żeby Rosja i Austro-Węgry ostrzegawczo ryknęły.

Kryzys okazał się burzą w szklance wody, lecz nadciągało tornado. Po dwóch latach Rosja skorzystała z rzezi w Bułgarii do wojny z Imperium Osmańskim i w 1878 r. odniosła samodzielne zwycięstwo. Dwustronny traktat pokojowy z Wielką Portą w San Stefano dał carowi – oprócz innych zdobyczy – możliwość stworzenia z Bułgarii, Czarnogóry i Macedonii kondominium w kształcie wielkobułgarskiego cesarstwa w istocie zależnego od Rosji.

Sukces uderzył w interesy zbyt wielu mocarstw, a zasadniczo reszty Europy – z Wielką Brytanią, Francją i Austro-Węgrami na czele, a nawet Rumunii, co przypomniało Krym z 1854 r., tylko na większą skalę. Pod presją car dał się namówić Niemcom na wielostronne negocjacje w Berlinie, wierząc w dyplomatyczne wsparcie koalicjanta – i w swoim mniemaniu przegrał. Rosja odeszła od stołu bez części Bułgarii i Macedonii, ze zniweczonym planem pansłowiańskiego projektu, poczuciem ukradzionego zwycięstwa i upokorzona. Co gorsza, odpowiedzialność spadła na domniemaną zdradę Bismarcka, sojusz był więc na zakręcie.

Tylko stwierdzenie faktu, że bez Niemiec Rosja popadnie w zupełną próżnię, otrzeźwiło Aleksandra II, aż w 1879 r. udał się do Canossy w Aleksandrowie Przygranicznym (teraz Kujawskim), by na tamtejszym dworcu – stosownie rozbudowanym o carskie apartamenty – jednać się z cesarzem Wilhelmem.

Czytaj więcej

Historia

Polska: sen pięciu pokoleń

Zmartwychwstała nagle, bez żadnych zapowiedzi i fanfar. Polska znowu była wolna, ale czy Polacy b...

Traktat został przedłużony w 1881 r., lecz Bismarck przestał ufać carowi, zatem wewnątrz jednego sojuszu zawarł w Duplicach jeszcze tajniejszy pakt z Austro-Węgrami, wprost wymierzony w Rosję i Francję, dając w zamian Wiedniowi wolną rękę w Bośni i Hercegowinie – ze znanymi konsekwencjami. Duet zmienił się w trójporozumienie, gdy do spisku wstąpiły Włochy, szukające wsparcia przeciw Francji w Tunezji.