Polskie bartnictwo i pasiecznictwo

Już w pierwszych tekstach dotyczących naszego kraju można znaleźć wzmianki o obfitości tych terenów w miód. Pisał o tym w X wieku Ibrahim ibn Jakub, pisali później Thietmar czy Gall Anonim. Świadczy to jednakże nie tylko o tym, iż w Polsce było dużo dzikich gniazd pszczelich, ale i o tym, że istniała już jakaś forma gospodarki, która zajmowała się pozyskiwaniem z nich produktów, czyli przede wszystkim miodu, ale również wosku.

Fakt zaś, że w najstarszych zapiskach dotyczących naszego kraju miód był wymieniany, świadczy jednoznacznie o jego znaczeniu dla ówczesnych ludzi. Nie powinno to jednak dziwić, do XVIII wieku produkt ten był bowiem jedyną dostępną formą cukru w Europie. Dopiero w nowożytności popularność zdobył cukier trzcinowy i buraczany. Miód był jednak wykorzystywany nie tylko do słodzenia. W tej części Europy, gdzie klimat nie sprzyjał uprawie winorośli, wykorzystywano go do produkcji specyficznego i niegdyś bardzo rozpowszechnionego napoju alkoholowego, jakim był miód pitny.

Cenny był nie tylko miód, ale również wosk pszczeli. Oprócz powszechnie wiadomego przeznaczenia do produkcji świec, które oświetlały niegdysiejsze katedry czy zamki, miał również szereg innych zastosowań. Był wykorzystywany w odlewnictwie, rzeźbiarstwie czy garbarstwie, a to jeszcze nie wszystkie jego zastosowania. Największe znaczenie miał jednak jako surowiec, z którego produkowano świece i jako taki dawał ogromne zyski z eksportu do Europy Zachodniej, gdzie był wysoko cenionym i poszukiwanym towarem.

W przedrozbiorowej Polsce pszczelarstwo było bardzo ważną gałęzią gospodarki. Mało kto jednak wie, że jednocześnie funkcjonowało w dwóch podobnych, ale różniących się formach. Na pierwsze miejsce, i to od początków naszej państwowości, wysuwa się bartnictwo, drugim modelem było pasiecznictwo. Warto przyjrzeć się obu formom, ponieważ przez kilka stuleci obie funkcjonowały niezależnie obok siebie.

Narodziny i rozwój bartnictwa

Charakterystyczny dla bartnictwa był obszar, na którym mogło funkcjonować. Niezbędne do tego typu gospodarki pszczelarskiej były wielkie obszary leśne zdominowane przez wiekowe drzewa, czyli po prostu puszcze. Jak wiadomo, w minionych czasach porastały one obficie nasze tereny, dzięki czemu bartnictwo mogło bezpiecznie funkcjonować, jak również się rozwijać. Pierwotnie bowiem pszczoły w tej części Europy zamieszkiwały w naturalnych dziuplach starych drzew.

Człowiek wraz z przejściem na osiadły tryb życia i rozwojem rolnictwa zaczął również wykorzystywać pszczoły. Początkowo robił to w sposób rabunkowy, z czasem jednak nauczył się tak podbierać produkty pszczele, aby jednocześnie umożliwić rodzinie pszczelej dalsze bezpieczne funkcjonowanie. Ponadto chcąc zwiększyć dochodowość z tej gałęzi gospodarki i widząc naturalny podział rodzin pszczelich, jakim są roje i ich wędrówki w poszukiwaniu nowych miejsc do założenia gniazd, wpadł na pomysł wyrabiania sztucznych dziupli w drzewach.

Czytaj więcej

Historia

O sośnie, miodzie i niedźwiedziu

W Polsce już w XIII stuleciu istniało wiele osad bartników, a ich prawa zwyczajowe weszły w 1347 roku do statutu Kazimierza Wielkiego.

Tak narodziło się bartnictwo. Wraz z jego rozwojem ludzie parający się nim dostrzegli, iż rodziny pszczele preferują dziuple wykonane przez człowieka w pniach żywych drzew, a nie w tych uschniętych. Najczęściej wyrabiano je w sosnach i dębach, rzadziej w jodłach, modrzewiach, lipach, topolach i innych gatunkach. Pojawił się tu jednak pewien problem. Jak bowiem pogodzić interesy bartników z innymi formami eksploatacji lasów, jak choćby wycinką drzew na eksport?

W średniowieczu sprawa była jeszcze prosta, znacznie większe dochody czerpano bowiem z produktów pszczelich niż z wycinki lasów, których obfitość w ówczesnej Europie była znaczna. Ponadto władcom Polski tak bardzo zależało na dochodach z tej dziedziny gospodarki, że zastrzegali sobie monopol na produkty pszczele. Ów monopol nazywany był „regale bartne". Polegał on na tym, iż wszystkie drzewa bartne – niezależnie, czy zasiedlone przez pszczoły, czy puste – były własnością Skarbu Państwa, czyli władcy, króla bądź księcia. Nawet jeżeli władca zrzekał się lub sprzedawał jakiś obszar gruntu, mógł zastrzec sobie prawo do wyłączności czerpania zysków z produktów pszczelich.

Prawa i obowiązki bartników

To wiąże się z pewnymi przywilejami, które otrzymywali bartnicy jako opiekunowie drzew bartnych. Mogli się oni bowiem poruszać swobodnie nie tylko po lasach należących do króla, ale także prywatnych, szlacheckich bądź kościelnych, w których znajdowały się drzewa bartne będące własnością króla. Dodatkowo mieli prawo polować na drobną zwierzynę w lasach (z czego płacili daninę w postaci kunich skór), zastawiać jazy na rzekach i strumieniach oraz czerpać drewno z puszczy na opał i budulec. Mało tego: każdy z nich posiadać mógł pewne obszary w puszczach, jak łąki czy pola uprawne (z których nie musiał płacić podatków), a także szałas lub chatę zwaną stanem, w której mógł mieszkać podczas prac pszczelarskich wykonywanych w lesie, a które trwać mogły nawet kilka tygodni

– w zależności od ilości barci, którymi się opiekował. Bartnicy bowiem nigdy nie byli właścicielami owych drzew bartnych, byli jedynie ich dzierżawcami – albo tylko czasowymi, albo wieczystymi. Prawdziwymi właścicielami byli właśnie władcy, którzy w zamian za miód i wosk otaczali bartników wyjątkową formą opieki.

Była to bowiem grupa ludzi, która nie podlegała pańszczyźnie, ale ponadto posiadała własne prawodawstwo oraz sądownictwo. Bartnicy byli zjednoczeni w bractwach, które wzorowały się na średniowiecznych cechach rzemieślniczych. Każde takie bractwo posiadało własne spisane prawo bartne wywodzące się z wcześniejszego prawa zwyczajowego, dlatego w zależności od regionu owe prawa mogły się od siebie nieznacznie różnić. Bartnicy wywodzili się z różnych warstw społecznych. Najwięcej wśród nich było chłopów, nieco mniej mieszczan, ale była wśród nich również szlachta.

Na czele każdej bartniczej organizacji stał starosta bartny, który był wybierany spośród ogółu bartników przez nich samych, jednakże musiał być on szlachetnie urodzony. Posiadał bardzo szerokie kompetencje i obowiązki. To on przede wszystkim stał na straży porządku wewnątrz bractwa i pilnował, aby coroczne daniny miodowe wpływały do kasy władcy. Czasami wybierany był również podstarości bartny, nazywany też niekiedy woźnym sądowym. Był on odpowiedzialny przede wszystkim za sprawne działanie sądów. Także on rekrutował się spośród danej grupy bartników. Ostatnią ważną funkcję w każdym cechu bartnym pełnił pisarz. Ten z kolei nie musiał się wywodzić spośród bartników, ponieważ z racji pełnionej funkcji musiał posiadać umiejętność pisania po polsku oraz łacinie. Zobowiązany był jednak do złożenia przysięgi o dyskrecji.

Owi trzej funkcjonariusze społeczności bartnej wchodzili jednocześnie w skład sądu bartnego. Co ciekawe, o ile sami bartnicy podlegali tylko i wyłącznie wymienionemu sądowi, zwolnieni byli z sądów ziemskich, o tyle pozostała społeczność np. chłopów podlegała zarówno sądowi ziemskiemu, a w przypadku przestępstw na tle bartnym, również sądowi bartnemu. Wszelkie ważne dokumenty, jak tekst prawa bartnego, księgi bartne dotyczące rozpraw sądowych, pieczęcie czy pieniądze ogółu cechu, były przetrzymywane w specjalnej skrzyni. Znajdowała się ona zazwyczaj u starosty bartnego, ale klucz do niej posiadał inny zaprzysiężony bartnik, a otwierana była tylko w obecności ogółu bractwa lub przy większej liczbie świadków, tak by nie dochodziło do żadnych malwersacji.

Ponadto bartnicy zobowiązani byli przynajmniej raz w roku uczestniczyć w wewnętrznych wiecach zwanych rugami bartnymi. Nieobecność na nich była surowo karana. Podczas ich trwania mogli odwoływać się od postanowień sądów bartnych, a jeżeli i to nic nie dało, ostateczną instancją dla bartników był starosta powiatowy.

Praca tej grupy społecznej nie należała jednak do łatwych. Rozpoczynała się wczesną wiosną, a kończyła dopiero jesienią, kiedy po zakończeniu miodobrania byli zobowiązani do oddawania corocznej daniny miodowej. Ciężko jest ustalić konkretną wielkość owej daniny, ponieważ zależała od szeregu różnych czynników, ale przyjąć można, że każdy bartnik zobowiązany był do oddawania dwóch trzecich tego, co zebrał w danym roku. Sami bartnicy musieli się odznaczać niebywałą zręcznością i kondycją fizyczną. Barcie bowiem dla ochrony przed złodziejami oraz szkodnikami były wykonywane przynajmniej kilka metrów nad ziemią, a często bywały usytuowane na wysokości kilkunastu metrów. Aby dostać się na taką wysokość, bartnik posiłkował się specjalnym zestawem lin zwanych leziwiem, do których posiadania tylko ta grupa miała prawo.

Czytaj więcej

Nauka

Polska przywraca na swoim terenie bartnictwo

Polska podjęła próbę przywrócenia na swoim terenie bartnictwa w ramach projektu „Tradycyjne bartnictwo ratunkiem dzikich pszczół w lasach”.