Rok 1923: Granica wschodnia

Jesienią 1922, wraz z inauguracją Sejmu I kadencji, ostrym problemem Rzeczpospolitej stają się obecni w niej „obcy" – i za sprawą tragicznych skutków wyboru Prezydenta, i w procesie tłumienia napięć między nacjami przed finalnym rozstrzygnięciem geopolitycznym Rady Ambasadorów. Idące z Paryża ustalenie kończy polską drogę wyzwoleńczą, a zarazem stawia przed objętymi granicą RP innymi narodami pytanie o zakres ich lojalności wobec ram państwa, zaakceptowanych przez Zachód. Od wiosny 1923 Polska na własny rachunek ustanawia warunki egzystencji swych niepolskich społeczności. Jak w tej rzeczywistości odnajdą się przypisani jej Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Żydzi, Niemcy... – wpłynie na ład publiczny II RP, a w niemałym też stopniu na kształt polskiej tożsamości. Czteroletnie zaledwie państwo ma zdecydować, czy gotowe jest pełnić rolę ojczyzny wszystkich obywateli.

Premier gen. Władysław Sikorski w exposé podczas posiedzenia Sejmu

Konstytucja nasza, uchwalona przez czysto polski Sejm suwerenny, gwarantuje wszystkim obywatelom bez jakichkolwiek różnic nie tylko bezpieczeństwo, spokój i równość wobec prawa, lecz także pełną możność rozwoju kulturalnego, a wreszcie swobodę pielęgnowania swych odrębności językowych i wyznaniowych.

Tych gwarancji konstytucyjny rząd, który mam zaszczyt reprezentować, dotrzyma zawsze i bezwzględnie – w stosunku do tych obywateli, którzy lojalnie i szczerze stoją na gruncie niczym nie kwestionowanej państwowości polskiej. [...] Nigdy jednakowoż rząd nie okaże słabości wobec tych, którzy nie chcą być posłusznymi synami Rzeczpospolitej.

Warszawa, 19 stycznia 1923

[Sprawozdanie stenograficzne z 7 posiedzenia Sejmu z dn. 19 stycznia 1923 r., Biblioteka Sejmowa, sygn. RPII/1/7]

Stanisław Głąbiński (poseł i prezes Związku Ludowo-Narodowego) podczas posiedzenia Sejmu

Związek Ludowo-Narodowy stoi na stanowisku, że o losach naszej ojczyzny decydować powinna większość sejmu polska. (Brawa. Wrzawa na lewicy) [...] My nie odmawiamy innym narodowościom żadnych politycznych praw, które przysługują im na podstawie Konstytucji. [...] Ale jeżeli chodzi o byt państwa i losy samego państwa, to mogą decydować tylko ci, którzy całym sercem i całą duszą są państwu oddani.

Warszawa, 20 stycznia 1923 [Sprawozdanie stenograficzne z 8 posiedzenia Sejmu z dn. 20 stycznia 1923 r., Biblioteka Sejmowa, sygn. RPII/1/8]

Bronisław Taraszkiewicz (poseł Białoruskiego Klubu Poselskiego) podczas posiedzenia Sejmu

Kiedy powstała Polska niepodległa, ze strony Polski posłyszeliśmy hasło tak popularne i tak znane, tak wysławiane w polskiej historii: „Wolni z wolnymi, równi z równymi". [...] I oto, okazało się potem, że między życiem, między rzeczywistością, a tymi hasłami była bardzo wielka rozbieżność. [...] Stworzono system rządzenia, który zmierza całkowicie do wytępienia typu fizycznego Białorusina, nie tylko do polonizacji. [...] Przede wszystkim projekt kolonizacji i osadnictwa wojskowego. [...] Zamknięto dwa seminaria nauczycielskie, [...] gimnazjum, około dwustu szkół powszechnych.

Warszawa, 23 stycznia 1923 [Sprawozdanie stenograficzne z 10 posiedzenia Sejmu z dn. 23 stycznia 1923 r., Biblioteka Sejmowa, sygn. RPII/1/10]]

Samuel Podhorski (poseł Ukraińskiego Klubu Poselskiego) podczas posiedzenia Sejmu

Dążeniem narodu ukraińskiego jest wskrzeszenie niepodległego państwa ukraińskiego. (Oklaski na ławach Klubu Ukraińskiego. Głos: Irredenta) Ale, licząc się z obecnym faktycznym stanem rzeczy, oznajmiamy o swojej gotowości współpracy z narodem polskim i wszystkimi narodami, które wchodzą w skład Rzeczpospolitej Polskiej, na warunkach następujących. (Głos: Żadnych warunków) [...] Rzeczpospolita Polska, jako państwo narodowościowo niejednolite (Głos: narodowe, a nie narodowościowe), zostanie przebudowana w ten sposób, ażeby każda narodowość, wchodząca w jej skład, [...] miała pełną możliwość zrealizowania swego prawa do samookreślenia, przez to byłby zabezpieczony jej pełny swobodny rozwój narodowy we wszystkich dziedzinach życia. [...]

Wszystko spełniamy. Jesteśmy lojalni wobec władzy polskiej. Czego od nas żądacie jeszcze?

Warszawa, 23 stycznia 1923 [Sprawozdanie stenograficzne z 10 posiedzenia Sejmu...]

Z artykułu w litewskiej gazecie „Lietuvos žinios"

W ostatnim czasie bardzo pogorszyła się sytuacja Litwinów na Wileńszczyźnie. Szczególnie trudny okres przeżywa nasza prasa. Rzadko którego numeru nie konfiskują: zostaje skonfiskowany decyzją sądu, policji, czasem na podstawie wątpliwych nakazów, bo pewnego pięknego dnia wpadają policja i administracja i – bez okazania jakiegokolwiek dokumentu – zabierają gazety.

[...] Nie zdławicie naszej rosnącej świadomości narodowej bolszewicko-policyjnymi środkami, ale odwrotnie – jeszcze bardziej ją rozbudzicie.

Kowno, 2 marca 1923 [„Lietuvos žinios" z 2 marca 1923, tłum. Katarzyna Korzeniewska]

Michał Römer (prawnik polskiego pochodzenia) w dzienniku

Ukazała się dziś w pismach wieczornych smutna wiadomość – że jakoby Konferencja Ambasadorów [...], która rozpoznaje obecnie sprawę granic wschodnich Polski (jej granic z Rosją i Litwą), zatwierdziła granice faktyczne, co znaczy – udzieliła sankcji międzynarodowych wcieleniu Wilna do Polski. [...]

Swoją drogą, Litwa oczywiście nie zrezygnuje z Wilna, a jeżeli nawet zmuszona będzie do rezygnacji formalnej, to w aspiracjach swoich nie wyrzecze się dążeń do zespołu z Wilnem.

Kowno, 15 marca 1923 [Michał Römer, Dziennik, Biblioteka Akademii Nauk Litwy w Wilnie, sygn. F.138-2254]

Marszałek Maciej Rataj podczas posiedzenia Sejmu

Rada Ambasadorów [...] uznała bez zastrzeżeń nasze granice wschodnie. (Oklaski. Posłowie wstają z wyjątkiem ław ukraińskich i białoruskich. Poseł Łuckiewicz: Bez zgody ukraińskiego ludu! Na ławach białoruskich i ukraińskich zamieszanie i różne okrzyki. Marszałek dzwoni) [...]

Decyzja Rady Ambasadorów jest ostatnim etapem w dziele budowy państwa polskiego, o ile chodzi o jego granice. [...] Widzimy w niej zrozumienie i uznanie dla misji, którą Polska spełnia i chce spełniać tu na Wschodzie, jako czynnik pokoju i ładu.

Warszawa, 16 marca 1923 [Sprawozdanie stenograficzne z 25 posiedzenia Sejmu z dn. 16 marca 1923 r., Biblioteka Sejmowa, sygn. RPII/1/25]

Iwan Kedryn-Rudnycki (ukraiński historyk, dziennikarz i działacz polityczny)

Spodziewano się takiego mniej więcej wyniku i nie brakło głosów rozumujących w ten mniej więcej sposób: ostatecznie, skoro to miało nastąpić, to dobrze, że już skończył się nieznośny okres ciągłej niepewności i ciągłego wyczekiwania wyroku obcych dalekich sędziów; ostatecznie może i dobrze się stało, że skończył się okres mrzonek.

Lwów, 19 marca 1923 [Karol Grünberg, Bolesław Sprengel, Trudne sąsiedztwo: stosunki polsko-ukraińskie w X–XX wieku, Warszawa 2005]

Z rezolucji Ukraińskiej Partii Radykalnej