Na Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie zakończyły się właśnie prace nad symboliczną mogiłą Żydów zmarłych lub zamordowanych na ulicach getta warszawskiego i pochowanych w jednym z największych grobów masowych w Europie. W dwóch dołach o wymiarach 10 na 10 metrów i 10 na 20 metrów i głębokości 8 metrów spoczęło według historyków od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy bezimiennych ofiar wojny.
– Żydzi zamordowani w getcie warszawskim w czasie drugiej wojny światowej to ogromna strata zarówno dla całej światowej społeczności żydowskiej, jak i dla społeczności Warszawy – dla jej życia duchowego, tradycji i kultury – przypomina naczelny rabin Polski Michael Schudrich.
Dotychczas ofiary zagłady pochowane w grobie masowym na cmentarzu pozostawały nieupamiętnione, a granice grobu się zacierały. – W latach 60. XX wieku artyści – Hanna Szmalenberg i Władysław Kalarus – zaprojektowali upamiętnienie zamordowanych Żydów, tworząc kamienny krąg z głazów z białego marmuru i czarną płytą z inskrypcją – przypomina dr Michał Laszczkowski, prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.
Granice wielkiego grobu
W 2021 r. dr Sebastian Różycki z Politechniki Warszawskiej ustalił dokładne granice grobu (wcześniej podobne prace prowadził on na terenie obozu koncentracyjnego i zagłady w Treblince). Ustalenie granic było możliwe dzięki pracom badawczym prowadzonym przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego we współpracy z Żydowskim Instytutem Historycznym, a także dzięki analizie fotografii lotniczych i zdjęć z lat 1941–1942, przechowywanych w Żydowskim Instytucie Historycznym. Zdecydowano też o przeniesieniu symbolicznych pomników stojących w miejscu masowego grobu do innej części cmentarza.
Projekt upamiętnienia wykonał zespół architektów z firmy Archiworks: Karol Dzik, Maciej Szpalerski i Krzysztof Matuszewski. – W centralnym miejscu, pomiędzy dwoma oryginalnymi wykopami, stanął ażurowy monument z zawieszonymi w powietrzu kamieniami, układający się w kształt złamanej kolumny – symbolu przerwanego życia – opisuje dr Laszczkowski. – Poniżej znajduje się zachowana z pierwszego upamiętnienia płyta z inskrypcją. Pomnik jest najważniejszym punktem miejsca pamięci, przy którym odwiedzający będą mogli kłaść kamienie lub zapalać znicze. Granice masowych grobów zostały oznaczone ścianami z kortenu – trwałego, rdzewiejącego metalu – pomiędzy którymi ułożono głazy i kamienie mające symbolizować tysiące Żydów zamordowanych przez nazistów w getcie warszawskim – dodaje.
