Kalendarium 1980 – 1991: Powstanie Solidarności ...

POLSKA

[srodtytul]Powstanie „Solidarności”[/srodtytul]

17 września 1980 r. na mocy Porozumień Sierpniowych powołany zostaje w Gdańsku Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Oficjalnie organizacja została zarejestrowana 10 listopada w Sądzie Najwyższym w Warszawie, przyjmując strukturę terytorialno-zakładową. Na najwyższe władze składały się: zjazd delegatów i Krajowa Komisja Porozumiewawcza (później Komisja Krajowa). Rejestracja umożliwiła powstawanie komórek organizacyjnych we wszystkich zakładach i instytucjach państwowych, dzięki czemu „Solidarność” stała się masowym ruchem, działającym w legalnej opozycji wobec ówczesnych władz.

[srodtytul]Prowokacja bydgoska[/srodtytul]

19 marca 1981 r. odbyła się sesja Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy. Rzecz dotyczyła odmowy rejestracji NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. Na obrady przybyli rozgoryczeni nią działacze chłopscy oraz NSZZ „S”. Wezwane oddziały milicji wyprowadziły i ciężko pobiły Jana Rulewskiego, Mariusza Łabentowicza i Michała Bartoszcze. Sprawa nabrała ogólnopolskiego rozgłosu, a „Solidarność” 27 marca zorganizowała czterogodzinny strajk ostrzegawczy w całej Polsce, zapowiadając jednocześnie na 31 marca strajk generalny, jeśli sprawa pobicia działaczy nie zostanie wyjaśniona. 30 marca podpisano porozumienie, w wyniku którego władze zgodziły się ukarać winnych i zarejestrować NSZZ Rolników Indywidualnych.

[srodtytul]I Zjazd NSZZ „Solidarność”[/srodtytul]

Pierwszy Zjazd NSZZ „Solidarność” odbył się w gdańskiej Hali Olivia od 5 do 10 września oraz od 26 września do 7 października 1981 r. Podczas obrad opracowano program związku, który wyznaczał mu takie cele, jak walka z kryzysem ekonomicznym, dążenie do reformy gospodarczej oraz demokratyzacja życia społeczno-politycznego: instytucji Sejmu, sądownictwa, oświaty, władz politycznych, terytorialnych. Samą „Solidarność” zdefiniowano jako organizację łączącą cechy związku zawodowego i ruchu społecznego. Przewodniczącym został Lech Wałęsa.

[srodtytul]Stan wojenny[/srodtytul]

Wprowadzenie stanu wojennego rozważano już podczas fali strajków w sierpniu 1980 roku. Wówczas władze zdecydowały się na kompromis w postaci Porozumień Sierpniowych; przez kolejne miesiące opracowywane były jednak techniczne i prawne mechanizmy umożliwiające podjęcie tego kroku w przyszłości. Nocą z 12 na 13 grudnia 1981 r. Radzie Państwa kazano uchwalić jego wprowadzenie. Od północy około 100 tysięcy żołnierzy i funkcjonariuszy MSW zajęło strategiczne obiekty związane z komunikacją (centrale telefoniczne, radio, telewizja). Aresztowano działaczy opozycji. Stan wojenny zawieszono 31 grudnia 1982 r., a formalnie zniesiono 22 lipca 1983 r. Jednak terror trwał, a protesty społeczeństwa nie ustawały.

[srodtytul]Morderstwa bezpieki[/srodtytul]

12 maja 1983 roku dziewiętnastoletni Grzegorz Przemyk świętował z kolegami maturę na warszawskiej Starówce, gdy został aresztowany i pobity w komisariacie przy ul. Jezuickiej. Zmarł dwa dni później w wyniku ciężkich obrażeń jamy brzusznej. Winą za śmierć władze obciążyły lekarzy i sanitariuszy. 30 października 1984 roku w pobliżu Włocławka wyłowiono ciało ks. Jerzego Popiełuszki. Było obciążone workiem z kamieniami, a sekcja zwłok wykazała na nim liczne ślady tortur. Zabójstwo miało charakter polityczny – ks. Jerzy odprawiał msze za ojczyznę, a wygłaszane przez niego kazania zapewniły mu opinię kapelana „Solidarności”. Podobnie jak zabójstwo Przemyka, śmierć i pogrzeb Popiełuszki poruszyły cały kraj. Szacuje się, że SB zamordowała w stanie wojennym ok. 100 osób.

[srodtytul]Pielgrzymki Jana Pawła II[/srodtytul]

Druga wizyta apostolska (16 – 23 czerwca 1983 r.) Jana Pawła II w ojczyźnie miała szczególne znaczenie, nie tylko religijne. Zarówno w rozmowach, jak na kazaniach papież wielokrotnie odnosił się do trudnej sytuacji politycznej i społecznej w kraju, w stronę komunistycznych władz padały słowa krytyki, co wielomilionowy tłum wiernych przyjmował z entuzjazmem. Odprawiane podczas pielgrzymki msze święte stały się manifestacją nastrojów społecznych, na każdym kroku widoczne były transparenty z logo „Solidarności”, czego władze PZPR nie zauważać nie mogły. Podobnie było podczas trzeciej pielgrzymki Ojca Świętego – w roku 1987.

[srodtytul]Okrągły Stół[/srodtytul]

31 sierpnia 1988 roku doszło do spotkania Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą, podczas którego pojawiła się idea rozmów komunistycznych władz z opozycją przy tzw. okrągłym stole. Ze strony rządu warunkiem ich podjęcia było powstrzymanie organizowanej przez „Solidarność” fali strajków. Obrady rozpoczęły się 6 lutego o godz. 14.30 w siedzibie Urzędu Rady Ministrów. Chociaż w ich wyniku władza pozostawała dalej w rękach PZPR, umożliwiono opozycji legalną działalność, ograniczony dostęp do mediów i wpływ na politykę państwa za pośrednictwem Sejmu (PZPR i koalicjanci mieli zagwarantowane 65 proc. miejsc). Był to pierwszy tak poważny krok w złamaniu monopolu politycznego partii i początek przemian demokratycznych w Polsce.

[srodtytul]Sejm kontraktowy[/srodtytul]

Namacalnym efektem obrad Okrągłego Stołu były wybory do tzw. Sejmu kontraktowego. Zwycięstwo opozycji było druzgoczące – zdobyła 161 na 161 możliwych do zdobycia mandatów do Sejmu i 99 na 100 w Senacie. Umożliwiło to zawiązanie koalicji rządowej „S”, SD i ZSL, w wyniku czego na czele Rady Ministrów stanął 24 sierpnia Tadeusz Mazowiecki – pierwszy niekomunistyczny premier od pół wieku. Data 4 czerwca 1989 roku jest uznawana za symboliczny upadek komunizmu w Polsce.

ZAGRANICA

[srodtytul]Reagan prezydentem USA[/srodtytul]

5 listopada 1980 roku prezydentem USA został Ronald Reagan. Jego rola w osłabianiu komunistycznej hegemonii bloku wschodniego jest nie do przecenienia. Jeszcze jako gubernator Kalifornii zarzucał urzędującemu prezydentowi Gerardowi Fordowi chęć pozostawienia państw Europy Wschodniej w roli wasali ZSRR. W czasie swojej trwającej blisko dekadę prezydentury był w tych poglądach konsekwentny – to z jego ust padło po raz pierwszy określenie ZSRR jako „imperium zła”. Zainicjowany przezeń wyścig zbrojeń załamał gospodarczo Kraj Rad. Michaił Gorbaczow zapytany po latach, co przyczyniło się do upadku Związku Radzieckiego, miał odpowiedzieć: „Bez wątpienia konferencja w Reykjaviku” (rozmowy Gorbaczowa z Reaganem w 1986 roku).

[srodtytul]Śmierć Breżniewa[/srodtytul]

10 listopada 1982 roku zmarł Leonid Breżniew, wyjątkowo twardogłowy sekretarz generalny KC KPZR. Jego rządy charakteryzowało powstrzymanie destalinizacji okresu Chruszczowa, wzmocnienie komunistycznego terroru wewnątrz ZSRR i „eksport” radzieckiego reżimu do krajów Trzeciego Świata. Doktryna jego imienia oznaczała gotowość interwencji w krajach tzw. obozu socjalistycznego (precedens: Czechosłowacja). Breżniew prowadził rozmowy rozbrojeniowe z USA, co sprawiało wrażenie chęci powstrzymania zimnej wojny. W rzeczywistości jednak gospodarka radziecka nie wytrzymywała tempa rozwoju narzuconego przez Amerykę Cartera i Reagana.

[srodtytul]Gorbaczow na czele KPZR[/srodtytul]

11 marca 1985 roku na czele Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego stanął Michaił Gorbaczow. Młody jak na to stanowisko (54 lata) i skłonny do reform, wcielał w życie idee przebudowy (pieriestrojki) i jawności (głasnosti), co oznaczało znaczną liberalizację polityki zarówno międzynarodowej z krajami zachodnimi, jak i wewnątrz ZSRR. Pozwoliło też krajom bloku wschodniego, w tym Polsce, na wprowadzenie przemian demokratycznych. W 1990 roku Gorbaczow wybrany został na pierwszego i jedynego prezydenta ZSRR. Funkcją tą nie cieszył się jednak długo. W 1991 roku przekazał władzę w ręce Borysa Jelcyna.

[srodtytul]Katastrofa w Czarnobylu[/srodtytul]

26 kwietnia 1986 roku w elektrowni atomowej w Czarnobylu eksplodował reaktor. Była to największa katastrofa odnotowana w tego typu obiektach – skażony został obszar 125 tysięcy km kw., a z okolic miasta ewakuowano ok. 350 tysięcy ludzi, w tym całą populację miasta Prypeć. Według raportu naukowców (w tym z ONZ i WHO) w jej wyniku śmierć poniosło bezpośrednio 30 osób, a 200 zapadło na chorobę popromienną. Radioaktywność wzrosła w Europie Północnej i Środkowej. Wokół Czarnobyla wyznaczono zonę buforową o powierzchni 2500 km kw. Początkowe próby ukrycia katastrofy przez władze ZSRR wywołały krytykę opinii publicznej i na świecie, i w samym Kraju Rad, przyspieszając procesy pieriestrojki.

[srodtytul]Upadek muru berlińskiego[/srodtytul]

Od niespełna 100 do ponad 200 – na tyle szacuje się liczbę ludzi, którzy stracili życie, usiłując przedostać się przez mur berliński na Zachód. 9 listopada 1989 roku ta licząca 156 km zapora, faktyczna żelazna kurtyna przestała istnieć. Doprowadziły do tego masowe protesty Niemców z NRD, domagających się m.in. swobody podróżowania. Władze ustąpiły, o czym poinformował podczas transmitowanej przez telewizję konferencji prasowej członek Biura Politycznego Günter Schabowski. Było ok. godz. 19. Niemal natychmiast tłum berlińczyków zaczął gromadzić się przy przejściach granicznych, które już ok. 21 oficerowie Straży Granicznej spontanicznie otworzyli. Upadek muru berlińskiego jest dziś uznawany za najbardziej wyrazisty symbol upadku komunizmu w Europie Wschodniej.

[srodtytul]Aksamitna rewolucja[/srodtytul]

Polska zainicjowała upadek bloku wschodniego, jednak proces ten najbardziej niezwykły przebieg miał w Czechosłowacji. 17 listopada 1989 roku rozpoczęły się tam wydarzenia, które przeszły do historii pod nazwą aksamitnej rewolucji. Spacyfikowana przez milicję demonstracja studentów na praskim placu Wacława spowodowała reakcję opozycji, która pod przewodnictwem Vaclava Havla zorganizowała się w Forum Obywatelskie i zażądała podania się do dymisji komunistycznych przywódców. Jako oręż wykorzystując strajk generalny i demonstracje 7 grudnia osiągnęła swój cel. Już 29 grudnia prezydentem Czechosłowacji został Havel.

[srodtytul]Rewolucja w Rumunii[/srodtytul]

Jeśli przemiany demokratyczne najłagodniejszy przebieg miały w Czechosłowacji, to na drugim biegunie należy ustawić wydarzenia rozgrywające się równolegle w Rumunii. W listopadzie 1989 r. w Timisoarze i Bukareszcie wojsko i policja otworzyły ogień do demonstrujących tłumów. Fakt ten podsycił tylko rebelię, która rozprzestrzeniła się na cały kraj. W czasie przemówienia Nicolae Ceausescu protestujący wdarli się do budynku komitetu centralnego partii. Ceausescu uciekł helikopterem do Targoviste. Milicja i wojsko stanęły po stronie demonstrantów. Nicolae Ceausescu i jego żonę Elenę schwytano i skazano za ludobójstwo na karę śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok wykonano 25 grudnia 1989 r., a film z egzekucji trafił do telewizji na całym świecie.