Liniowce widma ostrzegają

Monika Rogozińska, podróżniczka, himalaistka, dziennikarka „Rzeczpospolitej"

– Morza i oceany to nieprzeczytane rozdziały księgi historii człowieka. Leży w nich milion wraków – mówi prof. Robert Ballard, twórca pierwszego wydziału oceanografii archeologicznej na uniwersytecie.

– To okna do przeszłości – twierdzi prof. Don Walsh, emerytowany dowódca amerykańskich łodzi podwodnych, który dotarł do najgłębszego miejsca oceanów. Technika, do której rozwoju obydwaj się przyczynili, pozwala pomału odczytywać przeszłość.

Ballard poświęcił dekadę na rozwiązanie zagadek i tajemnic zatonięć luksusowych liniowców oceanicznych pływających w pierwszej połowie XX stulecia między Ameryką a Europą. Docierał do ich wraków, żeby poznać prawdę. Najpierw odnalazł ten, którego katastrofa wzbudzała najwięcej emocji, bo zginęli na nim sławni i bogaci. Sukces pomógł mu w dalszych poszukiwaniach. Doszedł do wniosku, że statki te zatonęły, ponieważ człowiek, zachłystując się nowymi technologiami, bezgranicznie zaufał technice i popełniał błędy niedopatrzenia. „Los »Ttitanica« i innych liniowców widm uczy nas, że człowiek, który zbytnio zaufał dziełom swych rąk, wcześniej czy później wpadnie na górę lodową" – ostrzega w swej książce „Ghost Liners". A historia, jak widać, lubi się powtarzać...

Dżentelmen umiera na „Titanicu"

Największy wpływ na rozmiar najsłynniejszej katastrofy statku miała ludzka pycha. Obserwator na bocianim gnieździe, który w cichą, spokojną, rozgwieżdżoną noc zdołał wypatrzyć górę lodową mimo braku lornetki na stanowisku, ostrzegł kapitana. Ten zignorował niebezpieczeństwo. „Titanic" – największy i najbardziej luksusowy wówczas statek – uchodził za niezatapialny cud techniki. W dziewiczy rejs popłynęła elita angielskiej arystokracji i amerykańskiej finansjery. 14 kwietnia 1912 r.,

20 minut przed północą, w piątej dobie podróży z Wielkiej Brytanii do Nowego Jorku, zderzył się z górą lodową koło Nowej Fundlandii.

Kapitan, żeby zapobiec panice, zakazał informować pasażerów o powadze sytuacji. Kiedy oficerowie pomagali wchodzić kobietom i dzieciom do szalup, pasażerowie, którzy zaciekawieni wyszli na pokład, spacerowali przekonani, że obserwują przygotowaną

dla nich rozrywkę. Pierwsze łodzie spuszczono na wpół puste. Wielu następnych też do końca nie wypełniono. Rozkaz, żeby tylko niewiasty i dzieci wsiadały do szalup wraz z nielicznymi członkami załogi, był bezwzględnie przestrzegany. Nie pozwalano wchodzić do łodzi mężom, nawet jeśli były wolne miejsca.

Losy ówczesnych celebrytów: sławnych i bogatych, przeszły do legendy. Dystyngowany mąż brzemiennej lady Astor bez słowa protestu odstąpił od szalupy, cofnięty przez marynarza. W kieszeni płaszcza okrywającego jego zwłoki znaleziono 2 tysiące dolarów, ogromną wtedy kwotę – nie próbował kupić za nią życia. Ida Straus, żona kongresmena i właściciela nowojorskiego domu towarowego Macy's – reklamującego się do dziś jako największy na świecie – mogła się uratować. „Przeżyliśmy razem wiele lat. Tam, gdzie ty pójdziesz, tam i ja" – zwróciła się do męża słowami rzymskiej przysięgi małżeńskiej. Świadkowie tej sceny widzieli parę stojącą do końca razem na pokładzie tonącego statku. Ciało Idy zaginęło, zwłoki jej męża wyłowiono.

Niektórzy mówili, że Benjamin Guggenheim, spadkobierca fortuny magnata kopalnianego, którą trwonił, zasłużył na to, co go spotkało. Żonę i trzy córki, wśród nich przyszłą kolekcjonerkę sztuki, zostawił na lądzie. Spał, kiedy „Titanic" zadrżał po zderzeniu z lodem. Obudzony, zdążył umieścić kochankę z pokojówką w szalupie, wrócić do kabiny, włożyć wieczorowy strój i usiąść w eleganckiej sali ze szklaneczką whisky wraz ze swoim uroczyście ubranym lokajem. „Jesteśmy przygotowani na to, żeby pójść na dno jak dżentelmeni" – oświadczył, nim zginął.

Kiedy po godzinie 2 rano statek zniknął z powierzchni oceanu, na rozpaczliwe krzyki ludzi tkwiących w lodowatej wodzie zareagowała załoga tylko jednej szalupy. Zawróciła, by wciągnąć do środka tonących. Reszta odpłynęła z obawy przed wywróceniem. Przy wiosłach wszędzie siedziały kobiety. Zginęło ponad 1500 osób z 2200.

Lunch 4 km pod wodą

– Co na mnie zrobiło największe wrażenie, kiedy po 74 latach od zatonięcia „Titanica" w świetle reflektora zobaczyłem przepołowione części wraku i porozrzucane na dnie przedmioty? – zastanawiał się Robert Ballard. – Buty. W parach i osobno, stojące i leżące, dziecinne obok dorosłych. Na głębokości prawie 4 km ciało pada łupem stworzeń. Szkielet rozpuszcza się w wodzie. Buty zostają.

Robert Ballard namówił Pentagon do finansowania laboratorium zajmującego się projektowaniem i testowaniem pionierskich technologii badania głębin oceanów. W 1981 r. projekt, który przedstawił, wydawał się fantastyką. Trzy lata później dowódcy Marynarki Wojennej USA mogli przyjrzeć się zaginionej łodzi podwodnej USS  „Thresher". Leżała wraz ze 129 marynarzami prawie 3 kilometry pod powierzchnią. Kiedy jej silniki zgasły, opadała, aż ciśnienie mas wody ją zmiażdżyło i rozerwało. Rok później poznali przyczyny zatonięcia innego okrętu podwodnego US Navy – „Skorpiona". Pozwolono wówczas Ballardowi wykorzystać najlepszy istniejący na świecie sprzęt do poszukiwania „Titanica".

Nocą 1 września 1985 r. sonar na statku dostrzegł wrak. W kolejnym roku Ballad w pojeździe podwodnym „Alvin" zobaczył z bliska „Titanica". Światło reflektora wydobywało z ciemności stojący na piasku kuty w ornamenty mosiężny fotel, szczotkę do włosów, ozdobne lusterko, zakorkowaną butelkę szampana, głowę porcelanowej lalki... Ta droga francuska zabawka zapewne należała do trzyletniej Loraine Allison z Montrealu, jedynego dziecka z I klasy pasażerskiej, które utonęło. Jej matka postanowiła zostać z mężem. Rocznego synka umieściła z niańką na łodzi. Zapamiętano Loraine wczepioną w spódnicę matki. Poza tą dziewczynką dzieci podróżujące I i II klasą ocalały. Pozostałe 53 zginęły. Pasażerów III klasy niemal do końca trzymano zamkniętych pod pokładem, by nie zajęli miejsc w szalupach gościom z droższych klas.

– Na „Titanica" wróciłem w czerwcu 2004 r. – opowiadał Robert Ballard podczas kolejnego naszego spotkania. – Dysponowaliśmy lepszym sprzętem. Kamery zdalnie sterowanych robotów transmitowały na statek bazę wyraźne zdjęcia. Zobaczyliśmy ogromne zniszczenia, jakie zrobiły łodzie podwodne lądujące komercyjnie na pokładzie: strącone bocianie gniazdo, rozbitą kajutę pierwszego oficera, przez nową wyrwę w ścianie widniała wanna. Zachęcaliśmy ludzi, żeby odwiedzali ten wrak, ale nie do tego, żeby go dewastowali. Słono płacąc, lądują na nim, żeby zawrzeć ślub. Przecież to jest grobowiec i powinien być uszanowany jako cmentarz! Jeśli nie uda nam się go ocalić, to nie uda nam się niczego uchronić w oceanach.

Chociaż rząd Stanów Zjednoczonych podpisał traktat o ochronie wraku, to właśnie firmy amerykańskie zarabiają na komercyjnych podróżach na wrak „Titanica". Czarterują do tego rosyjskie pojazdy podwodne „Mir". Jako lektorów i przewodników dla klientów zapraszają weteranów podwodnej eksploracji.

– Nurkowanie na „Titanica" cieszy się największą popularnością wśród klientów, bo jest mistyczne – twierdzi Don Walsh, kolega Ballarda z The Explorers Club. – Po wylądowaniu „Mirem" na mostku kapitańskim jedliśmy lunch przy piosence Beatlesów „Żółta łódź podwodna".

Amerykanie, jak widać, pragmatycznie pojmują mistykę. W przyszłym roku, w 100. rocznicę katastrofy, za turnus z jednym nurkowaniem trzeba zapłacić ok. 60 tys. dolarów.

Muł okrył cesarzową Irlandii

Choć na „Empress of Ireland" (Cesarzowej Irlandii) zginęło o ośmiu pasażerów więcej niż na „Titanicu", to katastrofa ta nie jest powszechnie pamiętana. Statek pływał na trasie Liverpool – Quebec. W gęstej mgle wczesnym rankiem 29 maja 1914 r. zderzył się z norweskim transportowcem węgla u ujścia Rzeki św. Wawrzyńca na kanadyjskim wybrzeżu Atlantyku. Zatonął w ciągu 14 minut. Łodzie ratunkowe, których nie zdążono spuścić, wciąż leżą na pokładzie. Ludzie tonęli w sypialniach. Kilka minut po zderzeniu statek gwałtownie przechylił się na bok. Woda błyskawicznie wdarła się do wnętrza przez setki iluminatorów – okrągłych okien w burtach otwartych wbrew instrukcjom. W kajutach było duszno. Kapitana wyrzuciło za burtę. Kiedy wypłynął na powierzchnię, statku już nie zobaczył. Spośród 1477 ludzi zginęło 1012, w tym 840 pasażerów.

Kilka tygodni po katastrofie właściciel liniowca – kompania Canadian Pacific – wyciął dziurę w kadłubie, by wyciągnąć srebrne monety o wartości 150 tys. dolarów (obecnie ponad 2 mln) i pocztę: ważne przesyłki z Kanady do Anglii.

„Empress of Ireland" leży na głębokości 40 m, w nieprzejrzystych, bardzo zimnych wodach. Muł niesiony przez silny prąd zagrzebuje wrak. Sypialnia stewardów jest miejscem szczególnie wstrząsającym: pływają tam kości 60 mężczyzn. Zapewne mała głębokość sprawiła, że słona woda ich nie rozpuściła. Statek wielokrotnie plądrowano. Zginął dzwon z brązu, a śrubę okrętową sprzedano na złom. Kiedy przedmioty z wraku zaczęły mieć wartość kolekcjonerską, a nurkowanie stało się powszechnie dostępne, coraz więcej intruzów odwiedzało grobowiec. Ze względu na pozornie łatwo dostępną głębokość niektórzy z nich giną,  gubiąc się w labiryncie wnętrza.

Katastrofa „Empress of Ireland" nigdy nie wzbudziła takiej gorączki jak zatonięcie „Titanica". Może dlatego, że statek nie był tak duży, tak luksusowy i nie ogłoszono go  niezatapialnym. A może z tego powodu, że trzy miesiące później wybuchła I wojna światowa.

„Lusitania" nie miała amunicji

Storpedowanie „Lusitanii" w 1915 r. podziałało na Amerykanów podobnie jak zbombardowanie Pearl Harbour w 1941 czy atak na wieże World Trade Center na Manhattanie w 2001 r. Wstrząśnięte tymi wydarzeniami Stany Zjednoczone przystępowały do toczących się wojen, czyniąc je światowymi, albo same wywołały wojnę.

Brytyjską „Lusitanię" reklamowano jako największy i najszybszy liniowiec przepływający Atlantyk. Kiedy 1 maja 1915 r. wypływała z Nowego Jorku, w tamtejszych gazetach ukazało się ogłoszenie ambasady niemieckiej:

„Podróżnym pragnącym udać się w podróż przez Atlantyk przypomina się o istniejącym stanie wojny między Niemcami i ich sojusznikami a Wielką Brytanią, i że zgodnie z formalną notą ogłoszoną przez rząd Cesarstwa Niemieckiego, statki pod banderą Wielkiej Brytanii lub jej sojuszników mogą ulec zniszczeniu na tych wodach. Podróżni żeglujący w strefie wojennej na statkach Wielkiej Brytanii lub jej sojuszników czynią to na własne ryzyko".

Nikt wtedy nie wierzył, że okręt podwodny może zaatakować bezbronny statek pełen cywilnych pasażerów! Sześć dni później „Lusitania" została trafiona przez niemiecką torpedę w pobliżu południowego wybrzeża Irlandii. Tragedię obserwowali mieszkańcy

Irlandii z brzegu oddalonego zaledwie o 19 km. „Lusitania" tonęła 18 minut. Po pierwszej eksplozji została dobita drugą, bardziej niszczycielską niż pierwsza. Na pokładzie było 1959 osób. Zginęło 1195, w tym 123 Amerykanów. Wiadomo było, że niemiecki kapitan   odnotował w dzienniku pokładowym wystrzelenie jednej torpedy. Nie dano mu wiary.

Co było przyczyną drugiej eksplozji, pozostawało tajemnicą. A ta rodzi domysły i spiskowe teorie. Niektórzy historycy sądzili, że statek wiózł tajny ładunek amunicji. Posądzano Winstona Churchila – Pierwszego Lorda Admiralicji Królewskiej Marynarki Wojennej – że pozwolił Niemcom odkryć, gdzie trzymano ów ładunek. Stany Zjednoczone do tamtej pory nie tyle izolowały się od konfliktu w Europie, ile na nim zarabiały, sprzedając walczącym państwom swoje produkty. Dzięki handlowi wojennemu wyrastały na światową potęgę. Zatopienie statku wiozącego kobiety i dzieci mogło przyspieszyć przystąpienie Amerykanów do wojny po stronie Brytyjczyków. I rzeczywiście. Plakaty nawołujące do tego Amerykanów, na których piękna, młoda niewiasta o długich włosach, pogrążając się w głębinę, tuliła w ramionach dziecko, zmobilizowały skutecznie opinię publiczną do zmiany nastrojów na antyniemieckie. Musiały jednak upłynąć jeszcze dwa lata, nim Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny.

Kiedy Robert Ballard w sierpniu 1993 r. znalazł się nad wrakiem, zagadka pozostawała nierozwiązana. „Lusitania" znajdowała się w strasznym stanie: podziurawiona jak sito, omotana sieciami rybackimi. Prawdopodobnie Irlandzka Marynarka Wojenna używała wraku jako celu ćwiczeń wojskowych. Na dnie leżały – obok damskiego pantofla na obcasie i wanny z prysznicem – niewypały pocisków.

– Ze względu na sieci to była naprawdę niebezpieczna ekspedycja – opowiadał Ballard. Rzeczywiście. W pewnym momencie podwodny pojazd „Delta" zaplątał się w sieci. Wyprawa wyjaśniła przyczyny drugiego wybuchu. Ładownie węgla były prawie puste, kiedy statek dopływał do brzegu Irlandii. Wstrząs po wybuchu torpedy gwałtownie wzburzył pył węglowy zalegający ładownie. Przez rozbity kadłub wdarło się powietrze. Mieszanina pyłu z tlenem zadziałała jak dynamit.

Szeroko otwarte okna „Britannica"

Jest największym wrakiem leżącym na dnie morza. Siostrzany statek „Titanica" i „Olympica", zbudowany w tej samej stoczni w Belfaście, miał nazywać się „Gigantic". Po zatonięciu „Titanica" przemianowano go szybko na „Britannica". Pomysłodawcy tego niefortunnego imienia słabo znali historię. Brytanika – syna cesarza Klaudiusza – w przeddzień 14. urodzin dających pełnoletność w starożytnym Rzymie otruto z rozkazu przyrodniego brata Nerona, który dzięki temu przejął całą władzę. Konstruktorzy, wyciągając wnioski z tragedii „Titanica", zrobili wszystko, by był naprawdę niezatapialny i jeszcze bardziej luksusowy. Kadłub wzmocniono, mógł przetrwać zderzenie z górą lodową. Luki umieszczono wyżej, miejsc w łodziach było więcej, niż miało być pasażerów i załogi. Nie przewidziano tylko wojny.

Nie zdążył pływać jako pasażerski. Gdy wybuchła I wojna światowa, admiralicja nakazała zamienić „Britannica" w pływający szpital. Usunięto typowe wyposażenie siostrzanych statków: marmurowe kominki, dywany, kryształowe żyrandole i lustra, mahoniowe boazerie, sztukaterie, ozdobne panele. Jadalnię I klasy zamieniono w salę reanimacyjną, elegancki salon koktajlowy w operacyjną. Pływał 11 miesięcy pomalowany na biało, oznakowany biało-czerwonym krzyżem.