We współczesnych systemach prawno-ustrojowych istnieje wiele form demokracji bezpośredniej, takich jak plebiscyt czy weto ludowe. Ale najwyższą rangę ma instytucja referendum wywodząca się jeszcze z czasów starożytnych. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa refero, które oznacza przedstawienie czegoś do oceny lub zaopiniowania. Referendum pełni funkcję kontrolną wobec władzy wykonawczej i ustawodawczej, artykulacyjną poprzez wyrażenie zdania ogółu i legitymizującą określone zmiany prawne i ustrojowe.
W referendum przeprowadzonym 23 czerwca 2016 r. w Wielkiej Brytanii 51,9 proc. obywateli biorących udział w głosowaniu opowiedziało się za wyjściem ich kraju ze struktur Unii Europejskiej. Brexit dał parlamentowi i rządowi zielone światło do uruchomienia i przeprowadzenia stosownych procedur legislacyjnych. Przy tej okazji można się zastanowić, czym właściwie jest instytucja referendum i jak wpływała ona na losy państw i społeczeństw.
Za praojczyznę referendum, a więc wyrażania opinii przez bezpośrednie głosowanie obywateli, należy uznać demokrację ateńską. W czasach nowożytnych za kolebkę demokracji referendalnej uważa się Szwajcarię. Aby przeprowadzić tam referendum, potrzeba 50 tys. podpisów. Należy je zebrać w ciągu 100 dni od daty opublikowania wniosku o referendum. W głosowaniu ma prawo wziąć udział każdy obywatel Szwajcarii, który ukończył 18 lat i jest zdrowy psychicznie. Referendum może dotyczyć spraw drobnych, ale także fundamentalnych dla państwa, jak zmiana konstytucji czy przystąpienie do organizacji międzynarodowych. Obowiązuje wówczas warunek tzw. podwójnej większości, co oznacza, że projekt może być przyjęty tylko wtedy, gdy poprze go większość obywateli całego państwa oraz większość kantonów. W pozostałych wypadkach wystarcza zwykła większość głosów oddanych w całym państwie.
Pierwsze referendum w Szwajcarii przeprowadzono 6 czerwca 1848 r. i wzięło w nim udział około 200 tys. osób. Ta forma bezpośredniego sprawowania władzy została zaakceptowana przez całe społeczeństwo. Od 1917 r. referenda przeprowadzane są każdego roku po jednym w każdym kwartale. Daty są precyzyjnie ustalane, a miesiącami wyborczymi są jedynie marzec, czerwiec, wrzesień i listopad. Głosowania nie są obowiązkowe, ale sprawna informacja przypomina obywatelom o nadchodzących terminach referendum. Obliczono, że do maja 2014 r. Szwajcarzy wzięli udział w 582 referendach. Część z nich oddawała głos za pośrednictwem poczty, a obecnie jest to możliwe także przez internet. Uświęcone tradycją jest także tzw. Landsgemeinde, czyli zgromadzenie ludowe. Na przeznaczonych do tego placach zbierają się uprawnieni do udziału w referendum i podnosząc karty do głosowania, mówią „tak" lub „nie", opowiadając się za lub przeciw określonemu projektowi.
Porażka de Gaulle'a
Innym państwem europejskim, którego porządek prawny został ukształtowany za pomocą referendów, jest Francja. 27 kwietnia 1969 r. odbyło się we Francji referendum konstytucyjne, które miało zadecydować o rozszerzeniu uprawnień samorządów regionalnych i zmianie w strukturze Senatu V Republiki. Specjalne ustalenia i zmiany miały dotyczyć funkcjonowania rejonu Paryża, Korsyki i zamorskich posiadłości Francji. Senat miał być zespolony z Radą ds. Ekonomicznych, Socjalnych i Środowiskowych. Wśród najważniejszych punktów referendum znalazło się m.in. zastąpienie prezydenta w razie jego niespodziewanego odejścia przez premiera, a nie przewodniczącego Senatu, zabranie senatorom prerogatywy tworzenia nowych praw oraz autoryzowanie deklaracji wypowiedzenia wojny przez Zgromadzenie Narodowe.