Ukraińscy bracia w powstaniu warszawskim. Historia jak z „Szeregowca Ryana”

W przemówieniu prezydenta Lecha Kaczyńskiego, które miał przygotowane, a którego z wiadomych przyczyn nie zdołał wygłosić w Katyniu, znalazł się następujący fragment: „Są wśród nich (żołnierzy polskich – przyp. red.) bracia i dzieci ofiar Katynia. W bombowcu Polskich Sił Zbrojnych nad III Rzeszą ginie 26-letni Aleksander Fedorońko, najstarszy z synów zamordowanego w Katyniu Szymona Fedorońko – naczelnego kapelana wyznania prawosławnego Wojska Polskiego. Najmłodszy syn, 22-letni Orest, poległ – w szeregach Armii Krajowej – w pierwszym dniu powstania warszawskiego. Jego 24-letni brat Wiaczesław, walczący w Zgrupowaniu AK »Gurt«, ginie 17 dni później”.

Kim była rodzina Fedorońków?

Bez dwóch zdań: obywatelami Rzeczypospolitej o ukraińskich korzeniach. – W domu najpewniej mówili po polsku, ale modlili się i śpiewali po ukraińsku, bo w cerkwi od zawsze obrzędy sprawowane były w językach narodowych – opowiada Aleksandra Adamczewska-Fedorońko, córka Wiaczesława.

Szymon Fedorońko był podpułkownikiem Wojska Polskiego i protoprezbiterem, czyli naczelnym kapelanem wyznania prawosławnego. Urodził się we wsi Czerteż koło Sanoka, był synem Michała, który w czasie I wojny światowej został rozstrzelany przez żołnierzy węgierskich.

Z biuletynu Stowarzyszenia Kapelanów Katyńskich wynika, że w latach 1918–1919 współdziałał z Polską Organizacją Wojskową. Już w 1920 r. był ochotnikiem kapelanem, który uczestniczył w wojnie z bolszewikami. W 1922 r. został zawodowym kapelanem w stopniu kapitana. Służył w Wojsku Polskim, początkowo jako szef duszpasterstwa w Przemyślu, potem Lublinie, a następnie w Warszawie. W 1918 r. w Żytomierzu urodził mu się syn Aleksander, dwa lata później w miejscowości Baranówka – Wiaczesław, a w 1922 r. w Warszawie – Orest. Jego żona Wiera z domu Kislinger miała niemieckie korzenie.

Czytaj więcej

Plus Minus

Lech Kaczyński. Wolność i prawda – przemówienie katyńskie

80 lat temu NKWD zgładziło prawie 22 tys. Polaków – głównie wojskowych i policjantów. W 70. roczn...

Historyk Andrzej K. Kunert w jednym z referatów naukowych stwierdził, że w 1934 r. kierowany przez niego Główny Urząd Duszpasterstwa Prawosławnego Wojska Polskiego był inicjatorem wydania prawosławnego modlitewnika dla żołnierzy w języku polskim. Ukazał się on drukiem w 1937 r. Wydał też zarządzenia, aby kazania w cerkwi z okazji świąt 11 listopada w intencji państwa polskiego były głoszone w języku polskim, inicjował też wydanie „Przeglądu Prawosławnego”.

W tym czasie jego trzej synowie chodzili do Gimnazjum im. Władysława IV, znajdującego się naprzeciwko cerkwi na warszawskiej Pradze. Na zdjęciu z lat 30. są w eleganckich szkolnych mundurkach, dwaj z nich mają wpięte harcerskie krzyże. Przed wojną cała rodzina mieszkała przy Koszykowej, po drugiej stronie Wisły, w oficerskich blokach.

W czasie kampanii wrześniowej – opisuje Kunert – Szymon Fedorońko ewakuował się na wschód wraz z Biurem Wyznań Niekatolickich Ministerstwa Spraw Wojskowych i został wzięty do niewoli przez Sowietów. Prawdopodobnie w okolicach Równego. Jak zaznacza w publikacji „Pokój wam. Ocalić od zapomnienia” Stanisław Zając: „znał bardzo dobrze język rosyjski i ukraiński oraz posiadał dużo znajomych i przyjaznych na tych terenach”. Nie zdjął jednak munduru, tylko poszedł do niewoli.

Na początku trafił do obozu jenieckiego w Starobielsku, następnie wraz z innymi kapelanami przewieziono go do więzienia w Moskwie. Jak relacjonuje Kunert, po odmowie współpracy z władzami sowieckimi został przetransportowany 11 kwietnia 1940 r. do obozu jenieckiego w Kozielsku, 28 kwietnia wywieziony do Katynia i zamordowany. Jego szczątki zostały ekshumowane przez Niemców wiosną 1943 r. Został zidentyfikowany na podstawie znalezionego przy nim kwitu na rzeczy odebrane mu przez NKWD.

– Jego nazwisko zostało ogłoszone przez Niemców, dlatego synowie wiedzieli, w jakich okolicznościach zginął – wspomina Aleksandra Adamczewska-Fedorońko.

Ksiądz został pochowany w jednej z mogił zbiorowych.

Aleksander i Orest

Najstarszy syn Szymona Fedorońko – Aleksander – przed wojną, podobnie jak pozostali bracia, chodził do Gimnazjum im. Władysława IV (matura: 1936 r.), a następnie był słuchaczem szkoły podchorążych lotnictwa w Warszawie. Po kampanii wrześniowej przedostał się do Rumunii, a następnie do Francji, skąd skierowano go do ośrodka szkoleniowego w Fezie w Maroku.

Po klęsce Francji w 1940 r. został ewakuowany do Wielkiej Brytanii, a po odbyciu tam dwóch kursów pilotażu od 1943 r. latał w 300. Dywizjonie Bombowym im. Ziemi Mazowieckiej.

W czasie nalotu na Niemcy 25 kwietnia 1944 r. samolot, w którym się znajdował, eksplodował nad miejscowością Michelstadt (w okolicach Darmstadt). Aleksander został pochowany wraz z pozostałymi sześcioma członkami załogi na miejscowym cmentarzu.

Natomiast najmłodszy z synów, Orest (ps. Fort) w konspiracji został saperem, skończył tajną podchorążówkę. Należał do samodzielnego oddziału dywersyjno-bojowego Kedywu Okręgu Warszawskiego AK, zwanego też „oddziałem dyspozycyjnym B”. Uczestniczył 26 listopada 1943 r. w ataku na ul. Nowy Świat przy Ordynackiej na dwa samochody z żandarmami. Wchodził też w skład patrolu bojowego – wydzielonego z oddziału „Kosy”, który 24 stycznia 1944 r. zastrzelił Niemca wychodzącego z hotelu Central w Alejach Jerozolimskich. Polowali wówczas na Wilhelma Lubberta, kierownika w warszawskim Arbeitsamcie, odpowiedzialnym za masowe wywózki na roboty do III Rzeszy. W trakcie zamachu doszło do wymiany ognia z patrolem policji i SS, zginął m.in. kapitan Wehrmachtu. Okazało się, że akowcy zabili innego, niż chcieli, Niemca – Augusta Ruckmana.

Oficjalnie z zachowanych dokumentów niemieckich wynika, że Orest pracował w warsztacie samochodowym przy Hożej 11. Na wojennych fotografiach widać, że był wyjątkowo wysoki. „Brał czynny udział w wielu akcjach, ale także był wykonawcą wyroków na zdrajcach. Wiem to od babci Wiery, która mówiła, że gdyby powstanie nie wybuchło, musiałby uciekać do lasu, do partyzantów, albowiem Gestapo deptało mu po piętach. Rzadko nocował w domu” – opisuje Aleksandra Adamczewska-Fedorońko.

– Dzień przed wybuchem powstania był jeszcze w szpitalu, miał operowany wyrostek robaczkowy. Wyszedł ze szpitala i poszedł do powstania – dodaje pani Aleksandra.

Obelisk upamiętniający Szymona Fedorońkę i jego synów: Aleksandra, Wiaczesława i Oresta. Warszawa – w pobliżu soboru metropolitalnego Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny

Foto: ADRIAN GRYCUK / CREATIVE COMMONS ATTRIBUTION-SHARE ALIKE 3.0 POLAND LICENSE

„Los się z nim obszedł jak można najłaskawiej. Zginął pierwszego dnia powstania, jeszcze rozpalony wiarą i nadzieją. Nie męczył się ani chwili. Dostał upragnionego »stena«. Z okna kropił Niemców, za każdym strzałem padały trupy, podekscytowany celnością strzałów wychylił się z okna, naraz – opadł. Zanim koledzy dopadli, już nie żył. Dostał kulę w lewą skroń” – opisała w pamiętniku śmierć Oresta przyjaciółka rodziny Janina Niwińska.

Orest poległ w trakcie obrony budynku PKO przy ul. Jasnej, w którym usytuowana była Komenda Główna AK.

Wiaczesław – ps. Sławek

Wiaczesław ma na sobie gruby wełniany sweter i marynarkę w prążki. Gęste, ciemne włosy lekko falują, zębami zagryza fajkę, na nosie ma rogowe okulary. Z oddali przypomina trochę Maćka Chełmickiego granego przez Zbyszka Cybulskiego w „Popiele i diamencie”. Na jednej z fotografii wykonanej w 1942 r. głęboko patrzy w oczy swojej żonie Krystynie. Wiaczesław był średnim z braci, ale przejął na siebie obowiązki głowy domu, opiekował się całą rodziną.

Od początku wojny był w konspiracji. Wraz z bratem Orestem ukończył podchorążówkę. Zajmował się m.in. wyrabianiem fałszywych dokumentów. „Wiem, że w mieszkaniu moich rodziców (ul. Krasińskiego 6 m. 2, kupił to mieszkanie w czasie okupacji) był powielacz” – wspomina pani Aleksandra. Z monografii poświęconej absolwentom Gimnazjum im. Władysława IV wynika, że jego mieszkanie było stałym miejscem zebrań konspiracyjnych i kolportażu prasy podziemnej.

„Sławek” chciał studiować medycynę, zapisał się więc na podziemny kurs medyczny. Tam prawdopodobnie poznał Krystynę z Borowiczów, przyszłą żonę. Jej ojciec był lwowskim prawnikiem. Krystyna mieszkała na Mariensztacie.

W tym czasie poznał też inżyniera chemika Aleksandra Niwińskiego – zostali wspólnikami w hurtowni Wyrobów Monopolu Spirytusowego przy Miodowej 22. Niwiński, były legionista, uczestnik Bitwy Warszawskiej, handlował wraz z niedawnym absolwentem praskiego gimnazjum spirytusem ze szpitalami, ale też pokątnie go sprzedawał. W tamtych czasach była to bowiem wyjątkowo cenna waluta.

– Mając kontakty z Niemcami, zdobywali wiadomości, kupowali od nich broń, ale też zyski z handlu spirytusem przeznaczali na wykupywanie więźniów – opisuje pani Aleksandra. W hurtowni był magazyn broni.

Czytaj więcej

Plus Minus

Rejestr polskich losów

Śledząc biogramy ofiar katyńskich, co chwila natykamy się na sylwetki, które zebrane razem ukazuj...

W wolnych chwilach Wiaczesław kręcił filmy, robił też zdjęcia niemiecką leicą. Część filmów udało się odnaleźć po wojnie. Chodził też na lekcje boksu do Zakładu Gimnastyczno-Sportowo-Leczniczego Stefana Szelestowskiego przy ul. Hożej 41.

W lipcu 1944 r. wynajął tzw. letnisko w Komorowie, dokąd wywiózł całą rodzinę. – Wejście do powstania to była sprawa honoru. Miał świadomość, że idzie na śmierć. Nie wierzył w powodzenie powstania – dodaje jego córka.

„Dwie wrogie potęgi stoją po obu stronach. Nie wiem, na co nasi liczą. Mamy tylko dobre chęci. Broni i amunicji mamy 80 proc. mniej, niż może wynosić minimum do rozpoczęcia. To jest proste szaleństwo” – zapisała w pamiętniku słowa „Sławka” Janina Niwińska, który dodał: „ale dezerterem nie będę”.

Wiaczesław w powstaniu warszawskim był zastępcą dowódcy 153. Plutonu 1. Kompanii Zgrupowania AK „Gurt". Walczył w Śródmieściu m.in. w okolicach Żelaznej, Marszałkowskiej, uczestniczył w walkach o Dworzec Główny. Poległ 18 sierpnia 1944 r. w trakcie szturmu na bar Żywiec, który znajdował się przy Marszałkowskiej (dzisiaj na wysokości dawnej Rotundy PKO BP). Z tego miejsca Niemcy ostrzeliwali Aleje Jerozolimskie. „Oddział specjalny, złożony z 10 najodważniejszych żołnierzy pod dowództwem Romana (Jerzy Graczyk – przyp. red.) i Sławka, uderza na Żywiec (...); akcja trwa całą noc. Niestety kończy się niepowodzeniem. Niemcy są świetnie uzbrojeni. Ginie Roman, Sławek broni się rozpaczliwie na schodach, strzelając ze stena” – wspominała po latach Ludmiła Płochocka „Miła”.

– W trakcie szturmu Niemcy rzucili granaty, z obydwu stron oberwały się schody. On został na podeście i ostrzeliwał się do końca, potem rozebrał stena i wrzucił go w gruz. Dopiero przy kolejnym szturmie na bar znaleziono jego zwłoki. Został pochowany na skwerze przy Chmielnej – dodaje pani Aleksandra.

„Przy zbitej z desek trumnie pełnią wartę por. Poraj i koledzy – uczestnicy akcji: Zawada, Bałtyk, Rybka, sanitariuszki, mieszkańcy pobliskich domów” – opisała Ludmiła Płochocka.