Pervez Musharraf – generał generalny wykonawczy

Weteran pakistańskiego reportażu politycznego Zahid Hussein na kartach książki „Frontline Pakistan” pisał: „Zza przyciemnionych szyb pędzącego mercedesa prezydent Musharraf mógł zobaczyć vana zmierzającego w stronę prezydenckiego konwoju z naprzeciwka, przejeżdżającego policjanta, który wybiegł na drogę, próbując zatrzymać auto. Było święto narodowe, szosa była pusta. Kilka sekund później van wybuchł, uderzając w wóz ochroniarzy w ogonie konwoju. Zapadła ciemność, kierowca odruchowo nacisnął hamulce. »Przyspieszaj! Nie zatrzymuj się!« – krzyknął na niego prezydent. Przejechali jakieś 150 jardów, kiedy kolejne auto wpadło w samochód tuż za prezydencką limuzyną, detonując 60 funtów materiałów wybuchowych. Trzy z czterech opon limuzyny pękły od tej eksplozji. Na karoserię chlusnęła krew i spadły skrawki ciał. Ale kierowca naciskał pedał gazu i dojechał do siedziby prezydenta na jedynej pozostałej oponie”. – Było blisko – wspominał potem Musharraf.

Blisko było kilka razy, ponieważ zamachowcy – przeważnie dżihadystowskiej proweniencji – próbowali dopaść Musharrafa kilkakrotnie, w grudniu 2003 r. nawet dwa razy. Opisany wyżej zamach skończył się fiaskiem, być może dlatego, że trzeci wóz zamachowców nie dotarł na miejsce. O ironio, kilkanaście lat po odebraniu Musharrafowi władzy, niespełna dekada jego rządów (1999–2008) uchodzi w oczach Pakistańczyków za stosunkowo stabilną. Jeszcze jeden dowód słabości ludzkiej pamięci? Może i tak, ale też dowód na to, że bezpardonowa polityczna młócka i wywoływane nią emocje czy chaos instytucjonalny mogą męczyć przeciętnego człowieka bardziej niż zagrożenie wojną czy terroryzmem.

Junta z cywilną fasadą

W sumie można to zrozumieć. „Jednym z największych problemów Pakistanu jest to, że nasi demokraci próbowali być dyktatorami, a nasi dyktatorzy – demokratami. W efekcie demokratyczne rządy nie rozwijały demokracji, a dyktatury nie rozwijały kraju. A to ostatecznie zmuszało ich do bycia jeszcze bardziej dyktatorskimi” – taką opinię anonimowego pakistańskiego biznesmena przytacza w swojej książce „Pakistan. A Hard Country” (Trudny kraj) Anatol Lieven, politolog z londyńskiego King’s College, specjalizujący się we współczesnych dziejach Azji.

Opinia tyleż lapidarna, co trafna. Kraj, który zrodził się z rozpadu kolonialnych Indii, w założeniu miał charakter demokratyczny: zadbali o to muzułmanie uciekający z terytoriów, które w 1948 r. przypadły Hindusom – w sporej mierze wielkomiejskie elity, często wykształcone na Zachodzie, a przynajmniej w  brytyjskich uczelniach na subkontynencie. Koncepcje pluralizmu politycznego, wielopartyjny system, wolne wybory czy niezależność władzy sądowniczej to idee, które zostały wpisane w pakistański system polityczny (pomimo faktu, że Pakistan jest z nazwy „Republiką Islamską”) i do dzisiaj w wielu środowiskach są żywe w nie mniejszym stopniu niż w krajach zachodnich.

Spalenie kukły Musharrafa podczas demonstracji w pobliżu ambasady Pakistanu w New Delhi, 27 grudnia 2000 r.

Foto: RAVI RAVEENDRAN/AFP

Jednak teorię od praktyki dzieliła przepaść. Założyciel Pakistanu Muhammad Ali Jinnah zmarł wkrótce po ogłoszeniu przez Islamabad niepodległości. Dominique Lapierre i Larry Collins, reporterzy, którzy w dobie rozpadu Indii przemierzali subkontynent wzdłuż i wszerz, pokusili się nawet o spekulacje, że gdyby wiadomo było o toczącym Jinnaha nowotworze, można byłoby przeciągać negocjacje do jego śmierci i w efekcie zapobiec rozpadowi. Odwracając jednak tę tezę, można byłoby się zastanawiać, czy gdyby Jinnah pożył dłużej, to Pakistan uniknąłby losu azjatyckiego rozsadnika chaosu, jakim stawał się w kolejnych dekadach.

Bez Jinnaha pakistańska polityka stała się rodzinnym przedsięwzięciem, przez wiele lat zdominowanym przez klany Bhutto czy Szarifów. Partie polityczne prowadziły politykę, nazwijmy to, totalną: wybory były wolne, owszem, ale codzienna walka polityczna została naznaczona przemocą, populizmem i politycznymi wendetami na przegranych adwersarzach. Temperatura sporów i politycznego chaosu była tak wysoka, że od czasu do czasu w tym tyglu interweniowała armia: w 1958 r. władzę przejął generał Ayub Khan, w 1969 r. pałeczka przeszła w ręce generała Yahyi Khana, przewrót wojskowy generała Zii ul Haqa w 1977 r. wytrącił władzę klanowi Bhutto (a premiera Zulfikara Alego Bhutto wysłał na szafot), wreszcie w 1999 r. Musharraf odsunął klan Szarifów.

Czytaj więcej

Polityka

Nie żyje były prezydent Pakistanu Pervez Musharraf. Był kluczowym sojusznikiem USA w walce z Al-Kaidą

Były prezydent Pakistanu Pervez Musharraf zmarł w szpitalu w Dubaju. Miał 79 lat i od kilku lat c...

Ale chyba tylko Musharraf próbował dbać o pozory, bo po obaleniu Szarifa wręcz zażądał, by tytułowano go „chief executive” – prezesem czy dyrektorem generalnym, według biznesowych terminologii. „Zrobiłem to na potrzeby mediów – cytuje tłumaczenia Musharrafa inny ceniony pakistański dziennikarz Ahmed Rashid w książce „Descent Into Chaos”. – Było to bardziej strawne niż szef administracji stanu wyjątkowego, termin drakoński w brzmieniu i znaczeniu. Chcę, by władza miała cywilną fasadę”, miał powiedzieć generał. „Bezceremonialny, szczery, zawsze w pośpiechu, czasem rozjuszony, ale zawsze dystansujący się od swojej wojskowej funkcji Musharraf miał obsesję wizerunku” – wspominał Rashid. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że była to przewidująca postawa: wszelkie grzeszki przeszłości spłynęły, jak się wydaje, po generalskim mundurze bez śladu.

Pervez Musharraf – niesubordynowana marionetka

Rozpad Indii, którego świadkami byli cytowani wyżej Lapierre i Collins, był wielką maszynką mielącą mieszkańców kontynentu. Międzywyznaniowe i międzyetniczne masakry odbywały się w maleńkich wsiach i wielkich metropoliach, ale symbolem 1947 r. stały się pociągi. Tym środkiem transportu miliony muzułmanów próbowały się przebić na zachód, do rodzącego się Pakistanu, a miliony Hindusów na wschód – do macierzy. Po drodze na toczące się niespiesznie składy napadały – czasem wielokrotnie – bojówki strony przeciwnej, nierzadko więc na docelową stację przyjeżdżały wagony, w których były tylko tysiące ciał...

Jednym z takich pociągów, z Delhi do Karaczi, uciekła rodzina Musharrafów. Udało im się uniknąć bojówkarzy. „Z podróży zapamiętał tylko niepokój matki” – pisał o sobie w trzeciej osobie, w autobiografii, przyszły prezydent dyktator, w czasie ucieczki czterolatek. Jak wyliczał, potem ocierał się o śmierć wielokrotnie: w dzieciństwie złamała się pod nim gałąź mango, w 1972 r. nie wsiadł do samolotu, który rozbił się w Himalajach, w 1979 r. – nie wsiadł do samolotu z generałem Zią ul-Haqiem na pokładzie, który spadł w niewyjaśnionych okolicznościach, w 1998 r. zasiedział się przy brydżu i jego śmigłowiec odleciał bez niego – z wiadomym finałem. Wreszcie w 1999 r. premier Nawaz Szarif praktycznie skazał go na śmierć w kolejnej katastrofie. Ale o tym za chwilę.

Spotkanie Szanghajskiej Organizacji Współpracy, od lewej prezydenci: Tadżykistanu – Emomali Rachmon, Iranu – Mahmud Ahmadineżad, Pakistanu – Pervez Musharraf i Afganistanu – Hamid Karzai. Szanghaj, 15 czerwca 2006 r.

Foto: Zavrazhin Konstantin/Gamma/be&w

Rodzina Musharrafów należała do tej zwesternizowanej społeczności „nowych Pakistańczyków”, o której była mowa wyżej. Ojciec, obiecujący dyplomata, już w 1949 r. został wysłany na placówkę do Turcji, a Ankara była wówczas bastionem kultu Atatürka: wojskowego, który przejął władzę z misją modernizacji podupadającego imperium i stworzenia nowoczesnej potężnej republiki. Turecki przywódca miał stać się idolem małego Pakistańczyka, choć być może to część skrupulatnie budowanej po przejęciu władzy legendy. W chrześcijańskich szkołach w Karaczi Lahore, gdzie uczęszczał po powrocie, zapamiętano go jako ucznia przeciętnego: książek nie czytał, nie udzielał się zanadto, za to chętnie uprawiał sport, chodził na potańcówki i randki, a najczęściej rozjeżdżał okoliczne drogi na swoim motocyklu. Atatürk, jeśli nawet, to był na dalekim planie. „Do wojska przyciągnął mnie glamour” – miał powiedzieć Rashidowi. Takie pakistańskie „za mundurem panny sznurem”.

Ale okazało się, że – początkowo słynący z niesubordynacji – kadet ma talent wojskowy. Udział w wojnie z Indiami w 1965 r., potem wstąpienie do elitarnych jednostek armii, szkolenia w USA i kolejne awanse wytyczały ścieżkę jego kariery. Otarł się o stanowisko adiutanta Zii ul-Haqa, ale niedługo przed katastrofą lotniczą, w której zginął dyktator, został zastąpiony kim innym. „Kto to zrobił, nie wiemy. Ja mam jednak pewne podejrzenia w tej sprawie” – pisał w autobiografii, nie rozwijając jednak wątku. Ukoronowaniem kariery stało się stanowisko szefa sztabu powierzone mu przez premiera Nawaza Szarifa u schyłku lat 90. Złośliwi mówili, że Szarif wybrał go, bo wydawał się być pasywny i łatwy do kontroli. Nawet koledzy w mundurze potrafili utyskiwać. „Jak to komandos: świetna taktyka i zero strategii” – kwitował w rozmowie z Rashidem anonimowy emerytowany generał.

Czytaj więcej

Historia świata

Afganistan: sowiecki Wietnam

W grudniu 1979 r. ZSRR rozpoczął wojskową interwencję w Afganistanie. Po dziesięciu latach krwawą...

Po roku od nominacji, w październiku 1999 r., Szarif się rozmyślił. Wiosną tego roku Musharraf autoryzował operację w Kaszmirze, która miała być błyskotliwą akcją komandosów, a skończyła się odbezpieczeniem atomowych guzików i wielką kompromitacją rządu w Islamabadzie: tzw. wojną o Kargil. Szarif ustąpił w niej Indiom bez stawiania jakichkolwiek warunków, ucierpiał na tym jego wizerunek, a wojskowi byli na premiera wściekli. Między premierem a szefem sztabu wyrosła ściana, po obu stronach której plotkowano albo o dymisji głównodowodzącego, albo o buncie przeciw szefowi rządu.

Szarif zaatakował pierwszy: wykorzystał wizytę Musharrafa na Sri Lance i zakazał pilotom wracającego z wyspy wojskowego samolotu lądowania w Pakistanie – z pełną wiedzą, że poziom paliwa nie pozwoli im lądować właściwie nigdzie indziej. „Mamy paliwa na 45 minut lotu. Możemy lecieć tylko do Indii” – informował pilot generała. „Po moim trupie. Nie polecimy do Indii. Proszę przekazać to kontroli lotów” – usłyszał w odpowiedzi. W ciągu kwadransa czy dwóch szef sztabu postawił podwładnych na nogi i doprowadził do przejęcia przez nich lotniska w Karaczi. Kości zostały rzucone: po lądowaniu samolotu urząd po urzędzie, instytucja po instytucji, rezydencja po rezydencji mundurowi zatrzymywali ludzi Szarifa i jego samego. Przewrót stał się faktem.

Utracone wyczucie taktyki

Choć junta chętnie widziałaby Szarifa – a przynajmniej część jego najbliższej świty – na stryczku, to mundurowi powściągnęli się przed natychmiastową i brutalną zemstą. Zaważyła pewnie kwestia wizerunku, o której pisał Rashid. Być może dlatego po rutynowym potępieniu zamachu stanu na świecie po prostu zaczęto pomijać sytuację w Pakistanie milczeniem. Wystarczyło przetrwać niecałe dwa lata – do zamachów 11 września. Owszem, Musharraf usłyszał wówczas od administracji George’a W. Busha sławetne: „jesteście z nami albo cofniemy Pakistan do epoki kamienia łupanego”, ale gdy tylko potwierdził swój udział w wojnie z terroryzmem, stał się jednym z najbliższych sojuszników. Z dyktatora zapyziałego kraju w Azji stał się przywódcą, godnym autorem wydanej na całym świecie – i potraktowanej jako niemałe wydarzenie – budującej mit drugiego Atatürka autobiografii „Na linii ognia”.

Niewątpliwie – mimo obalenia tuż za zachodnią granicą talibów, rebelii, która zaczęła wkraczać na terytoria Pakistanu, tajnych służb wywiadu wojskowego (ISI), które prowadziły własną grę daleką od linii prezydenta, polujących na Musharrafa i innych zlaicyzowanych Pakistańczyków dżihadystów – to nie były dla kraju złe lata. Poprzednie rządy Szarifa i wcześniej Benazir Bhutto – owszem, sprywatyzowały kawał krajowej gospodarki. Ale sposób, w jaki się to odbyło, ilustruje ksywka męża Benazir: „Pan 15 Procent” (w innych wersjach: 5, 10 czy 20 Procent), a dla gospodarki oznaczało to stagnację. Tymczasem za Musharrafa nastąpiła dalsza gospodarcza liberalizacja, uporządkowanie finansów publicznych, wzrost inwestycji napędzanych przekraczającymi 10 mld dol. zastrzykami dotacji od USA, wzrost PKB dochodzący do 9 proc. W czasach dyktatury powstało w kraju niemal 12 mln miejsc pracy, czego Pakistan chyba nigdy wcześniej nie doświadczył.

Wielki billboard wojskowego przywódcy Pakistanu, generała Perveza Musharrafa. Lahore, 23 października 1999 r.

Foto: AFP

„Ten prezydent chciał się podobać wszystkim” – powtarzają autorzy prac o Pakistanie czasów Musharrafa. I rzeczywiście dla zwesternizowanych rodaków miał aurę człowieka światowego, częstego gościa w Białym Domu, dla wierzących – fotografował się podczas modlitwy w trakcie hadżdżu, pielgrzymki do Mekki. Na dżihadystów polował, ale najchętniej na tych, którzy nie byli Pakistańczykami; swoim odpuszczał, dopóki oni nie zapolowali na niego. Partie funkcjonowały, ich reprezentacja wchodziła do parlamentu – ale prezydencka frakcja trzymała je z dala od realnych rządów. Media funkcjonowały bez większych zakłóceń, nawet mogły czasem wtrącić coś krytycznego o prezydencie. Gospodarka kwitła, ale i armia była zadowolona, bo trzymała w garści największe krajowe korporacje.

Dziś trudno byłoby zrozumieć, dlaczego Musharraf zniknął, bez przypomnienia sobie ówczesnej atmosfery. Zachód był przekonany, że talibowie zostali pokonani na dobre, w Iraku sytuacja zaczynała się stabilizować, w USA do Białego Domu ruszył Obama. I akurat w tym momencie prezydent Musharraf postanowił w mało umiejętny sposób zawalczyć o kolejną kadencję u władzy. W pierwszym odruchu najbardziej zaangażowani w Pakistanie Amerykanie i Brytyjczycy udzielili mu politycznego błogosławieństwa. W kolejnym okazało się, że na salonach panuje odczucie, że czas Musharrafa dobiegł końca i pora postawić znowu na wracającą z wieloletniej emigracji Benazir Bhutto. Z perspektywy Zachodu wspieranie dyktatora, który bezwstydnie zamierzał przedłużyć sobie rządy, było coraz trudniejsze wizerunkowo. Nie wspominając już o tym, że narastało rozczarowanie rozdźwiękiem między deklarowanym zaangażowaniem Islamabadu w wojnę z terrorem a realnymi działaniami ISI zmierzającymi do ukrywania zarówno liderów Al-Kaidy, jak i rodzimych talibów na terytorium Pakistanu.

Czytaj więcej

Historia

Kim są talibowie?

Ruch, który po 20 latach pozornie nierównego boju z Amerykanami, ponownie zagarnął władzę w Afgan...

Ale były komandos stracił też wyczucie taktyki na rodzimym froncie. Pakistańskim ortodoksom podpadł, przyzwalając na oblężenie radykałów w Islamabadzie (Czerwony Meczet, Lal Masjid). Zamieniło się ono w krwawy wielodniowy spektakl, sfinalizowany szturmem jednostek specjalnych na kompleks świątynny, w którym zginęło pewnie ponad stu obrońców i członków ich rodzin. Świeckim naraził się zmuszeniem do dymisji szefa sądownictwa, co wyprowadziło na ulice tysiące prawników w całym kraju. A oliwy do ognia dolała Bhutto, powtarzając na każdym wiecu – aż do tego feralnego, podczas którego została zastrzelona (27 grudnia 2007 r.) – że Musharraf chce sfałszować wybory. I ta śmierć obciążyła dyktatora. Musiał odpierać zarzuty, że Bhutto z premedytacją nie zapewniono stosownej ochrony. W końcu zareagował ostatecznością: raz jeszcze wprowadził stan wyjątkowy.

„To przesądziło o jego losie – podsumowuje Maleeha Lodhi w swojej pracy »Pakistan. Beyond the Crisis State«. – Rychło zniósł stan wyjątkowy, ale jego polityczna siła została zniszczona. W wyborach w lutym 2008 r. partia władzy została wyrwana. Partia Ludowa (ugrupowanie Bhutto) zajęła pierwsze miejsce, Liga Muzułmańska Szarifa – drugie. Było tylko kwestią czasu, kiedy Muszarraf zostanie zmuszony do ustąpienia”. I tak też się stało pół roku później. Jedynie 15 proc. ankietowanych rodaków generała wyrażało niezadowolenie z tej dymisji.

Wizerunkowe zwycięstwo?

Z wyjazdem z kraju generał zwlekał jeszcze przez kilka miesięcy, może sprawdzając, co ewentualnie czeka go z rąk nowej władzy, może sondując swoje szanse na życie po dyktaturze. I jeśli w pierwszym przypadku zapowiadało się co najmniej na długie sądowe batalie, zarzuty zdrady stanu i terroryzmu, to już perspektywa emigracji zapowiadała się nieźle: Musharraf osiadł w Londynie, ale zarabiał w USA, głównie na wystąpieniach przed amerykańskimi decydentami oraz na forach czołowych think tanków.

Generał chciał chyba dopisać jeszcze jeden rozdział w swej politycznej biografii, ale najwyraźniej przeszarżował. O jego powrocie do Pakistanu mówiono od 2010 r., kiedy to jego zwolennicy sformowali partię polityczną mającą być jego zapleczem w ojczyźnie. W 2013 r. pokusił się o powrót: wylądował witany przez grupę członków swojej partii i zapowiedział start w zbliżających się wyborach. Ale na to nowe elity kraju nie miały zamiaru pozwolić: ogłoszono, że nie zostanie dopuszczony do wyborów, sąd anulował – właściwie tylko technicznie obowiązującą – kaucję, co skończyło się próbą skucia Musharrafa i odprowadzenia do aresztu. Ten scenariusz uniemożliwili wierni zwolennicy, którzy wywołali bijatykę w sądzie i wyprowadzili generała z budynku. Przez trzy kolejne lata trwała zabawa w kotka i myszkę: a to policja zabierała Musharrafa z jego rezydencji do aresztu, a to wracał; a to przebywał na wolności za kaucją, a to anulowano tę możliwość. W tym czasie raz jeszcze był celem zamachu, choć to nic pewnego.

Jednocześnie nasilały się prawdopodobnie objawy amyloidozy – rzadkiej choroby polegającej na gromadzeniu się w tkankach nieprawidłowych białek, co z czasem uszkadza narządy. Najwyraźniej zagubione w zamieszaniu z byłym dyktatorem pakistańskie urzędy, z pewną chyba ulgą, wyraziły w 2016 r. pozwolenie na podróże zagraniczne Musharrafa w celu leczenia. Generał skwapliwie z tego skorzystał: osiadł w Dubaju, skąd nawet próbował prowadzić polityczny talk-show. W tym czasie pakistańskie sądy poczuły się pewniej: zapadały wyroki o odebraniu mu majątku na terenie ojczyzny, a w 2019 r. wyrok śmierci in absentia za zdradę stanu (anulowany kilka tygodni później przez inny sąd).

To były jednak prawnicze harce bez większego znaczenia. Czas byłego dyktatora był już policzony: do szpitala trafił na stałe jeszcze wiosną 2022 r., miał wtedy 78 lat i zapewne świetnie wiedział, że już nie jest na linii ognia. Dzień po śmierci (5 lutego 2023 r.) wrócił do ojczyzny: pochowano go w Karaczi.

I natychmiast ton dyskusji o nim się zmienił. „Nie było w kraju silniejszej demokracji niż za jego czasów – mówił jeden z członków partii Imrana Khana, do niedawna rządzącego krajem. – Prowadził kraj w wyjątkowo trudnym czasie, a jednocześnie Pakistańczycy wierzą, że era jego rządów była jedną z najlepszych w historii”.