„Sicz Zaporoska została zniszczona z wykluczeniem na przyszłe lata i samej nazwy zaporoskich Kozaków (…) na rozkaz nasz przez postępki swoje (…) i okazane przez Kozaków nieposłuszeństwo wobec naszych najwyższych rozkazów” – manifest tej treści podpisała w czerwcu 1775 r. caryca Rosji Katarzyna Wielka. Wolę imperatorowej zrealizował generał Piotr Tekeli nadzorowany przez feldmarszałka Grigorija Potiomkina. Tekeli otoczył z wojskiem umocnienia Siczy Zaporoskiej (centrum życia kozackiego) i ogłosił, że Sicz zostaje zlikwidowana. Rosyjscy żołnierze wzięli do niewoli całą kozacką starszyznę, czyli atamana Piotra Kalniszewskiego, sędziego Pawła Hołowatego i pisarza wojskowego Bohdana Hłobę (wszyscy trafili później na zesłanie). Mieszkający dotychczas na Siczy Kozacy w większości uciekli pod osłoną nocy, przeprawili się przez Dniepr i schronili się na ziemiach Chanatu Krymskiego. Rosjanie rozebrali budynki Siczy, zlikwidowali jej umocnienia, a archiwum i skarbiec wywieźli do Petersburga. Tak zakończyło się istnienie Siczy Zaporoskiej, która miała stanowić zalążek przyszłego niezależnego, kozackiego państwa. Tak zakończyła się też cała epoka w historii Kozaczyzny.
Po wielkiej wojnie
Armia generała Tekelego zajęła się Siczą, wracając do Petersburga z frontu zwycięskiej wojny z Turcją. Sześcioletnie zmagania zakończyły się traktatem w Küczük Kajnardży na terenie dzisiejszej Bułgarii. Sześcioletnia wojna zakończyła się wielkim zwycięstwem Katarzyny II. Turcja zgodziła się oddać tereny między Dnieprem a Bohem w południowej Ukrainie, Kabardę na północnym Kaukazie, porty Kercz i Jenikale na wschodzie Krymu. Rosyjskim statkom zagwarantowano prawo swobodnego przepływu przez tureckie cieśniny, a kupcy chrześcijańscy z imperium otomańskiego uzyskali prawo pływania pod rosyjską banderą. Traktat znosił również zakaz dla Rosjan wznoszenia fortyfikacji w rejonie Azowa. Jednym z ważniejszych osiągnięć rosyjskiej dyplomacji było zmuszenie pobitego sułtana, aby zrzekł się zwierzchności nad Chanatem Krymskim. Sułtan stracił władzę administracyjną i polityczną, zachował jedynie religijną; stał się od tego momentu wyłącznie kalifem, czyli duchowym przywódcą muzułmańskim Tatarów mieszkających na Krymie. Katarzyna II wykorzystała tę słabość i w 1783 r. anektowała Krym, który od tej pory stał się gubernią Imperium Rosyjskiego.
Czytaj więcej
Szwecja na dobre pożegnała się z mocarstwowymi marzeniami. Na wojnie północnej skorzystały Prusy, straciła Rzeczpospolita, a głównym wygranym było carstwo moskiewskie, które przekształcone w Imperium Rosyjskie zawisło jak sęp nad całym kontynentem.
Strażnicy pogranicza
Traktat kończący wojnę rosyjsko-turecką na nowo definiował układ sił w Europie Wschodniej. Uczynił on z Rosji – jeszcze kilka lat wcześniej rywalizującej z Turcją, Austrią i Szwecją o rolę hegemona w Europie – mocarstwo najsilniejsze w tej części kontynentu. Ta sytuacja skłoniła również imperatorową do tego, aby przedefiniować swoją politykę wewnętrzną. W tym obszarze punktem wymagającym szczególnie radykalnych posunięć była sprawa Kozaków.
Caryca i jej najbliżsi doradcy doskonale wiedzieli, że kozacka polityka może być jak iskra rzucona na beczkę prochu. Minione dwieście lat pokazało, że Kozacy to najbardziej krnąbrny lud zamieszkujący Imperium Rosyjskie. Od XVI w. na wyspach dolnego Dniepru Kozacy zakładali sicze, czyli twierdze. Nazwa „sicz” pochodzi od słowa „zasieka”, czyli drewniana fortyfikacja. Pierwszą sicz założył Dymitr Wiśniowiecki na Chortycy, czyli największej wyspie Dniepru (dziś obok miasta Zaporoże). Wkrótce została ona jednak zniszczona przez Tatarów wspieranych przez Wołochów i Turków. Wiśniowiecki uciekł i nową sicz założył na Wyspie Monasterskiej. Gdy umarł (1563 r.), przywódcą Kozaków został Różyński, który zaczął tytułować się hetmanem. Leszek Podhorecki pisze: „Niebawem Kozaczyzna stała się samodzielną siłą polityczną i wojskową, a Sicz, przenoszona z wyspy na wyspę, stanowiła jej ośrodek. Posiadała też stałą załogę i poważną ilość sprzętu wojennego. Kozacy mieli teraz oparcie w dużej i trudnej do zdobycia twierdzy”.
