Czy Konstytucja 3 Maja była rzeczywiście pierwszą polską ustawą zasadniczą?

W swojej historii Polska miała kilka aktów prawnych, które można by nazwać ustawami zasadniczymi.

Aktualizacja: 03.05.2024 05:08 Publikacja: 29.04.2021 21:00

Obraz „Konstytucja 3 maja 1791 roku” Jan Matejko namalował w 1891 r. z okazji 100. rocznicy uchwalen

Obraz „Konstytucja 3 maja 1791 roku” Jan Matejko namalował w 1891 r. z okazji 100. rocznicy uchwalenia Ustawy Rządowej

Foto: Wikipedia

W związku z przypadającym dziś Świętem Narodowym 3 Maja przypominamy tekst, który ukazał się w „Rzeczpospolitej” w 2021 roku.

Pierwszą z nich wcale nie była Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. Charakter konstytucji państwowej miały wszystkie pacta conventa, a więc prawa uzgadniane na każdym kolejnym sejmie koronacyjnym i podpisywane przez każdego nowo wybranego króla elekcyjnego. Szczególnie tzw. artykuły henrykowskie oraz prawa kardynalne stanowiły pierwsze konstytucje wyznaczające podstawowe zasady ustrojowe ówczesnej Rzeczypospolitej.

Czytaj więcej

Czy Konstytucja 3 maja była drugą ustawą zasadniczą w historii świata?

W Europie przed Konstytucją 3 maja istniały akty prawne o charakterze konstytucyjnym

Na pewno jednak obrady Sejmu Czteroletniego, które trwały od października 1788 do maja 1792 r., były najbardziej kompleksową próbą zreformowania ustroju I Rzeczypospolitej, trawionej nieustanną korupcją, nepotyzmem, warcholstwem, bałaganem prawnym, anarchią magnaterii i impotencją monarchii. Przegłosowana głównie przez stronnictwo patriotyczne i królewskie Ustawa Rządowa z 3 maja była radykalną próbą naprawy państwa osłabionego po pierwszym rozbiorze, w wyniku którego Polska i Litwa straciły 211 tys. km kw. terytorium i 4,5 mln ludności. Głównie z tego powodu nazywa się ją pierwszą polską i europejską konstytucją, mimo że tak wcale nie było. W Europie istniały bowiem wcześniejsze akty prawne o charakterze konstytucyjnym. Oprócz angielskiej Wielkiej Karty Praw należy wymienić chociażby Konstytucje z Clarendon (1164 r.), kodeks serbskiego cara Stefana Duszana z 1349 r., Złotą Bullę węgierskiego króla Andrzeja II z 1222 r., przyjętą przez sejm Rzeszy w Norymberdze Złotą Bullę cesarza Karola IV z 1356 r., szwedzkie Zasady Rządzenia z 1634 r., Fundamental Orders (Porządki Podstawowe) Connecticut z 1639 r. (pierwsza konstytucja w Ameryce Północnej), statuty San Marino (Statuta Decreta ac Ordinamenta Illustris Reipublicae ac Perpetuae Libertatis Terrae Sancti Marini) przyjęte w 1600 r.

Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. jest największym osiągnięciem polskiej myśli politycznej

Być może to forma i sposób kodyfikacji artykułów skłaniają historyków do przekonania, że za pierwszą nowoczesną ustawę zasadniczą należy uznać Konstytucję Stanów Zjednoczonych? To nie do końca prawda. Taką formę miała bowiem starsza o 32 lata Konstytucja Korsyki oraz starszy o 15 lat od amerykańskiej ustawy zasadniczej szwedzki Akt o Formie Rządu z 1772 r.

Po Konstytucji 3 maja Polska miała jeszcze dziesięć innych konstytucji

Tylko monarcha tak światły jak Stanisław August Poniatowski rozumiał i akceptował tę niemal doskonałą równowagę. Dlatego sam opisał Ustawę Rządową jako „opartą w głównej mierze na konstytucji Stanów Zjednoczonych, lecz bez błędów w niej zawartych, zaadaptowaną do warunków panujących w Polsce". Fundamentem ustroju Rzeczypospolitej miał być monteskiuszowski trójpodział władzy opisany w art. V Konstytucji 3 maja: „(...) całość państw, wolność obywatelska i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży i władza sądownicza w jurysdykcyjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających (...)".

Czytaj więcej

Głowa państwa. Zawód wysokiego ryzyka

W ciągu kolejnych 230 lat Polska miała jeszcze dziesięć innych ustaw zasadniczych, ale to Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. jest największym osiągnięciem polskiej myśli politycznej.

Historia Polski
Baza Polaków poległych za granicą będzie uzupełniana
https://track.adform.net/adfserve/?bn=77855207;1x1inv=1;srctype=3;gdpr=${gdpr};gdpr_consent=${gdpr_consent_50};ord=[timestamp]
Historia Polski
Noc, która przebudziła Polskę
Historia Polski
„Siedmiu łajdaków”? – generałowie zabici w Noc listopadową
Historia Polski
Stary bóg Hus, Juliusz Cezar i Kazimierz Odnowiciel
Materiał Promocyjny
Bank Pekao wchodzi w świat gamingu ze swoją planszą w Fortnite
Historia Polski
„Athenaeum” Józefa Ignacego Kraszewskiego