Kalendarium

20 lipca – W Moskwie – z inicjatywy Józefa Stalina – delegaci komunistycznej Krajowej Rady Narodowej i Związku Patriotów Polskich, powołali Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Na czele resortu bezpieczeństwa stanął Stanisław Radkiewicz, komunista, politruk 1. Dywizji Kościuszkowskiej, cieszący się dużym zaufaniem NKWD. Niemal natychmiast zaczęto rozbrajanie oddziałów Armii Krajowej. Komitet zapewnił Stalinowi jako naczelnemu wodzowi wojsk sowieckich najwyższą, nieograniczoną władzę na terytorium Polski. PKWN w tajnym porozumieniu zgodził się na polsko-sowiecką granicę, oddając Wilno i Lwów Sowietom.

22 lipca – Oddziały 5. Dywizji Kresowej Armii Krajowej i 14. Pułku Ułanów Jazłowieckich AK rozpoczęły walki o Lwów. Lwowianie witali polskich żołnierzy entuzjastycznie, z okien domów powiewały biało-czerwone flagi. Podobnie jak w Wilnie, Sowieci zażądali jednak złożenia broni i rozwiązania wszystkich akowskich jednostek, komendant Lwowskiego Obszaru AK płk Władysław Filipkowski wraz z oficerami został podstępnie uwięziony przez NKWD, a jego żołnierze, którzy odmówili wstąpienia do armii Berlinga, zostali aresztowani i zesłani do łagrów w ZSRR.1 sierpnia – W Warszawie wybuchło powstanie warszawskie, które bez pomocy z zewnątrz nie miało szans na zwycięstwo. Sowieci nie udzielając wsparcia, dopuścili do wykrwawienia i zniszczenia stolicy przez Niemców, co ułatwiło im sowietyzację Polski.

21 sierpnia – W bitwie z oddziałami sowieckimi pod Surkontami na Nowogródczyźnie poległ płk Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”, cichociemny, walczący do końca o polskie Kresy, w czasie wojny m.in. zastępca mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”.

31 sierpnia – PKWN wydał dekret o karach dla „faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy” i „zdrajców narodu polskiego”, na mocy którego komuniści skazali wielu polskich patriotów, m.in. gen. Emila Fieldorfa „Nila”7/8 października – Oddziały AK podjęły nieudaną akcję rozbicia więzienia UB na zamku w Rzeszowie. W następnych miesiącach podziemiu udało się odbić setki aresztowanych w więzieniach m.in. w Tarnobrzegu (2 XI 1944), Limanowej (17 IV 1945), Puławach (24 IV 1945), Grajewie (8 V 1945), Białymstoku i Przemyślu (9 V 1945), Kielcach (4/5 VIII 1945), Radomiu (9 IX 1945), a także w Radomsku (19/20 IV 1946), Hrubieszowie (28 V 1946), Krakowie (18 VIII 1946)… W nocy z 20 na 21 maja 1945 roku uwolniono 1400 więźniów z obozu dla akowców w Rembertowie.

12 października – Premier rządu RP Stanisław Mikołajczyk przybył do Moskwy, gdzie trwały rozmowy Stalina z premierem Churchillem. Sowiecki agent Bolesław Bierut w imieniu komunistycznej delegacji proponował Mikołajczykowi 25 proc. miejsc w nowym rządzie i zapewniał Stalina i Churchilla: „Jesteśmy tu, by w imieniu Polski żądać, by Lwów należał do Rosji”.

Październik – Wojska NKWD aresztowały na Białostocczyźnie około 2 tys. żołnierzy podziemia niepodległościowego, wywożąc ich w głąb Związku Sowieckiego.

Listopad – Powstała jedna z największych organizacji antykomunistycznych – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe utworzone ze struktur Narodowej Organizacji Wojskowych, Narodowych Sił Zbrojnych oraz lokalnych siatek konspiracyjnych AK.

29 listopada – Po dymisji Stanisława Mikołajczyka premierem rządu RP został Tomasz Arciszewski, niepodległościowy działacz PPS.

31 grudnia – PKWN zmienił nazwę na Rząd Tymczasowy. „Przekreślając wszelkie swobody demokratyczne, Komitet Lubelski wprowadza policyjny system administracji oraz normy prawne i zasady wychowania obce tradycjom Polski i Zachodniej Europy” – protestował rząd RP.

11 stycznia – Na biurko Stalina dotarł kolejny raport z Polski: „Nasze grupy operacyjnych oddziałów zwiadowczych pułków Zbiorczej Dywizji NKWD i organa polskiej służby bezpieczeństwa aresztowały (…) ogółem od 15 października 1944 r. – 13142 osoby”.

19 stycznia – Komendant główny gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej: „Daję Wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa Polskiego i ochrony ludności polskiej przed zagładą”.

4 – 11 lutego – Na konferencji w Jałcie, USA i Wielka Brytania – pod naciskiem Stalina – zgodziły się oddanie Związkowi Sowieckiemu ziem RP, które po 17 września 1939 roku zostały zajęte przez Armię Czerwoną na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow. „Oderwanie od Polski wschodniej połowy jej terytorium (…) Naród Polski przyjmie jako nowy rozbiór Polski, tym razem dokonany przez sojuszników Polski” – protestował rząd RP.

24 marca – W Krakowie ukazał się pierwszy numer katolickiego „Tygodnika Powszechnego”, a 11 listopada 1945 roku w Warszawie wyszedł katolicki „Tygodnik Warszawski”, który został zamknięty w sierpniu 1948 roku, jego redaktorzy aresztowani, założyciel i redaktor naczelny ks. Zygmunt Kaczyński zmarł w więzieniu w 1953 roku.

27 – 28 marca – NKWD, pod pretekstem rozmów, aresztowała 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Wszystkich wywieziono do moskiewskiego więzienia na Łubiance i poddano śledztwu. „Ja zaś jako oficer Czerwonej Armii (…) daję Panu pełną gwarancję, że od chwili, kiedy los Pana zależeć będzie ode mnie, będzie Pan całkowicie bezpieczny” – zapraszał płk Pimenow gen. Okulickiego. Kilka tygodni wcześniej NKWD aresztował także m.in. przywódców Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy.

11 kwietnia – Szef Głównego Zarządu Informacji ludowego Wojska Polskiego w związku z ucieczką 48 żołnierzy AK więzionych w obozie w Skrobowie prosił ministra obrony narodowej Michała Żymierskiego i sowieckiego generała Iwana Sierowa o „wywóz internowanych z terenów Rzeczpospolitej”. 10 dni później ze Skrobowa wywieziono 350 akowców do łagru w Stalinogorsku.

19 kwietnia – Naczelny wódz gen. Władysław Anders utworzył Delegaturę Sił Zbrojnych (DSZ) na Kraj na czele z płk. Janem Rzepeckim, konspiracyjną organizację działającą na rzecz niepodległości.

3 maja – Marszałkiem Polski został agent NKWD Michał Żymierski, w 1927 roku jako generał WP skazany na pięć lat za korupcję i malwersacje finansowe oraz zdegradowany do stopnia szeregowca.

6 maja – Pod Kuryłówką na Lubelszczyźnie oddziały Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Okręgu Rzeszowskiego dowodzone przez Franciszka Przysiężniaka „Ojca Jana” stoczyły zwycięską bitwę z wojskami sowieckimi, zadając im ciężkie straty.

8 maja – Niemcy podpisały akt bezwarunkowej kapitulacji. Polska wychodziła z wojny ze stratą 6 mln obywateli, wymordowaniem intelektualnych elit, ruiną kraju i narzuceniem przez Moskwę komunistycznych rządów, które oznaczały cywilizacyjną degradację i zacofanie. W obozach NKWD więziono około 25 tys. Polaków. „Las przyjmie żołnierzy Polski Podziemnej, dla których nie ma dzisiaj miejsca pod rodzinnym dachem” – pisano w ulotce DSZ.

24 maja – W Lesie Stockim pod Puławami zgrupowanie mjr. Mariana Bernaciaka „Orlika” stoczyło zwycięską, jedną z największych bitew antykomunistycznego powstania.

17 czerwca – W Moskwie rozpoczęły się rozmowy w sprawie powołania „rządu tymczasowego”. Nazajutrz – kilka ulic dalej – rozpoczął się proces 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Tego dnia Gomułka przemawiał: „Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy (…). Możecie jeszcze krzyczeć, że leje się krew narodu polskiego, że NKWD rządzi Polską, lecz to nie zawróci nas z drogi”. 21 czerwca ogłoszono wyrok (gen. Okulicki, delegat rządu RP Jankowski oraz zastępca delegata Stanisław Jasiukowicz nie wrócili już do Polski, umierli w więzieniach), tego samego dnia wydano komunikat o powołaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Do rządu tego poza komunistami i ich satelitami wszedł jako wicepremier Stanisław Mikołajczyk oraz czterech polityków spoza komunistycznych satelitów.

1 lipca – W Krakowie rozwiązała się konspiracyjna Rada Jedności Narodowej – pełniąca rolę podziemnego parlamentu. Na jej czele stał skazany w Moskwie w procesie 16 działacz PPS więzień carski Kazimierz Pużak. RJN wydała „Testament Polski Walczącej”, w którym m.in. postulowano opuszczenie Polski przez wojska sowieckie, zakończenie politycznych prześladowań oraz zachęcano do jawnej walki o „cele narodu”.

5 lipca – Wielka Brytania i USA cofnęły uznanie dla rządu RP na uchodźstwie i usankcjonowały powstanie Rządu Tymczasowego w Warszawie.

6 lipca – Do Polski przybył z emigracji Karol Popiel, działacz chadecki, który stanął na czele Stronnictwa Pracy. Niezależność tego ugrupowania od samego początku była ograniczana i paraliżowana przez komunizującą frakcję działającą wewnątrz Stronnictwa.

17 lipca – 2 sierpnia – Na konferencji w Poczdamie ustalono zachodnią granicę Polski na linii Odry i Nysy Łużyckiej.

10 – 25 lipca – W obławie w okolicach Augustowa sowieckie wojska NKWD aresztowały około 2 tys. osób, 600 z nich zostało zamordowanych, a ich ciał nie odnaleziono do dzisiaj.

2 sierpnia – W wyniku ogłoszonej przez komunistów amnestii ujawniało się 45 tysięcy członków podziemia. Wielu z nich wobec podjętych ponownie represji powróciło do działalności konspiracyjnej.

22 sierpnia – Powstało Polskie Stronnictwo Ludowe na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem, które stało się główną siłą opozycyjną i zarazem nadzieją Polaków na odsunięcie komunistów od władzy poprzez zmarginalizowanie ich w wolnych wyborach.

23 sierpnia – Próbę legalnego działania podjęło Stronnictwo Narodowe. Na jego memoriał komuniści nawet nie odpowiedzieli. Jego sygnatariusze, m.in. Jan Bielawski, Kazimierz Kobylański i Szymon Poradowski, zostali aresztowani, a ruch narodowy kontynuował działalność w konspiracji.

2 września – W Warszawie powołano Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (WiN), które stało się największą, liczącą 25 – 40 tys. członków, konspiracyjną organizacją niepodległościową działającą w latach 1945 – 1947. Członkowie WiN składali przysięgę: „Być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej; stać nieugięcie na straży jej honoru; uczynić wszystko co leży w mojej mocy dla wyzwolenia Polski z pęt niewoli bolszewickiej oraz krajowych czynników komunistycznych i dla osiągnięcia tego celu ponieść wszelkie ofiary, aż do ofiary z życia włącznie”. Pierwszy prezes Zarządu Głównego płk Jan Rzepecki został aresztowany już w listopadzie 1945 roku. Jego miejsce zajął prezes II ZG WiN płk Franciszek Niepokólczycki aresztowany w październiku 1946 roku. Na czele III ZG WiN stanął ppłk Wincenty Kwieciński, który w ręce bezpieki wpadł w styczniu 1947 roku. Organizowanie struktur IV ZG WiN rozpoczął ppłk Łukasz Ciepliński.

14 września – Represjami ze strony bezpieki zakończyła się próba powołania przez Zygmunta Żuławskiego, przed 1939 r. przewodniczącego Rady Naczelnej PPS, niezależnej od komunistów Polskiej Partii Socjal-Demokratycznej.

6 listopada – Pogrzeb przywódcy ludowego Wincentego Witosa przerodził się w ponad 100-tysięczną manifestację przeciwko rządom PPR.4 listopada – Ukazał się pierwszy numer „Gazety Ludowej” – pisma PSL, jedynej opozycyjnej gazety w Polsce, we wrześniu 1946 roku UB aresztowała jej redaktora naczelnego Zygmunta Augustyńskiego, który został skazany na 15 lat więzienia.