Sowieci płyną na Kubę

Przewóz i instalacja rakiet miały być przeprowadzone skrycie. Obecność uzbrojenia rakietowego na Kubie sekretarz generalny KC KPZR Nikita Chruszczow zamierzał ujawnić w liście adresowanym do prezydenta USA wystosowanym po listopadowych wyborach do amerykańskiego Kongresu.

Ministerstwo Obrony ZSRR zamierzało rozmieścić na Kubie m.in. dywizję rakietową: trzy pułki rakiet średniego zasięgu typu R-12 (24 wyrzutnie, 36 rakiet bojowych o zasięgu 2500 km i osiem rakiet szkolnych), dwa pułki rakiet dalekiego zasięgu typu R-14 (16 wyrzutni, 24 rakiety bojowe o zasięgu 4500 km i sześć rakiet szkolnych). Siły obrony i ochrony tworzyć miały cztery samodzielne pułki zmotoryzowane (w każdym 2 tys. żołnierzy, ponad 40 czołgów i dział samobieżnych), trzy samodzielne dywizjony rakiet taktycznych R-7 Łuna (w każdym dwie wyrzutnie i 24 rakiety z głowicą konwencjonalną oraz 12 rakiet z głowicami nuklearnymi o mocy 2 kT każda), dwie dywizje obrony przeciwlotniczej (144 wyrzutnie rakiet przeciwlotniczych S-75 Newa), dwa pułki rakiet skrzydlatych (16 wyrzutni, 80 rakiet o zasięgu 80 km wyposażonych w głowice nuklearne o mocy 2 – 12 kT), samodzielna eskadra uderzeniowa (6 samolotów Ił–28 dostosowanych do przenoszenia broni atomowej i sześć bomb atomowych o mocy 2 – 12 kT), pułk myśliwski (42 myśliwce typu MiG-21), pułk śmigłowców (33 śmigłowce Mi-4), eskadra łącznikowa (11 samolotów).

Sowieci zamierzali też wysłać siedem konwencjonalnych okrętów podwodnych oraz cztery atomowe okręty podwodne, dwa krążowniki rakieto-we, dwa niszczyciele rakietowe, dwa niszczyciele artyleryjskie. Ostatecznie wysłano „tylko" 12 kutrów rakietowych projektu 183R, sześć dużych ścigaczy okrętów podwodnych projektu 122 bis, pułk rakiet nadbrzeżnych Sopka-8, 36 samolotów Ił-28 wyposażonych w uzbrojenie torpedowe i minowe. Ponadto marynarze sowieccy tworzyli rdzeń załóg dostarczonych wcześniej na Kubę 12 ścigaczy torpedowych projektu 183.

Okręty sowieckie na Kubie miały pełnić służbę dozorową, gdyż Castro praktycznie nie posiadał sprawnych okrętów, oraz atakować – w przypadku kolejnego desantu emigranckiego lub amerykańskiej inwazji – transportowce, okręty desantowe i siły ochrony desantu. Prócz tego planowano postawienie przez kutry lub samoloty zagród minowych w zatoce Guantanamo, na torach wodnych prowadzących do amerykańskiej bazy.

Część sprzętu sowieckich żołnierzy dostarczono na Kubę już wcześniej. Przykładowo, już na przełomie lutego i marca 1962 roku statek „Stalingrad" przywiózł z Murmańska cztery ścigacze torpedowe. Prócz tego „Stalingrad" holował przez część trasy duży ścigacz OP projektu 122bis.

Tajemne rejsy

Ministerstwo Obrony ZSRR zdecydowało, iż rozlokowana na Kubie grupa wojsk będzie dysponować zapasami wystarczającymi na trzy miesiące działań bojowych. W warunkach codziennych żołnierze mieli nosić ubrania cywilne, a mundury tylko w przypadku groźby nawiązania kontaktu bojowego z oddziałami amerykańskimi. Liczebność grupy określona została na około 44 tysiące żołnierzy. Oszacowano, że do przewiezienia tej ilości ludzi wraz ze sprzętem niezbędne było od 70 do 80 statków handlowych.

10 lipca na Kubę wyruszyła sowiecka grupa rekonesansowa. Dwa dni później rozpoczął się załadunek transportowców. Prowadzono go równocześnie w Kronsztadzie, Lipawie, Bałtijsku, Sewastopolu, Teodozji, Poti i Murmańsku. Żołnierze i oficerowie nie znali portów przeznaczenia statków, na których

pokłady wchodzili. Poinformowano ich jedynie, że biorą udział w ćwiczeniu szczebla strategicznego. Ostatecznego celu nie znali też kapitanowie statków. Bezpośrednio przed odcumowaniem otrzymywali oni zalakowane i przeszyte pakiety, które wolno im było otworzyć w morzu po osiągnięciu nakazanej pozycji. Zawierały one rozkaz skierowania jednostek na Atlantyk i współrzędne punktów otwarcia znajdujących się w pakietach kopert. Dopiero wówczas kapitanowie poznawali nazwy portów przeznaczenia. Wraz z nimi informację tę uzyskiwali dowódcy pułków.

W trosce o zachowanie tajemnicy postanowiono, że statki z wojskiem pokonywać będą cieśniny tureckie bez pomocy miejscowych pilotów. Po wyjściu w morze transportowce szły pojedynczo. Jednostki z ładunkiem wojskowym płynęły na przemian ze statkami przewożącymi cywilny fracht. Kontakt z transportowcami utrzymywano za pomocą środków cywilnych podległych Ministerstwu Floty Handlowej. Każdego dnia do godziny 7 czasu moskiewskiego ich kapitanowie składali zakodowany meldunek radiowy przebiegu rejsu. O godz. 9 meldunek zbiorczy otrzymywało sowieckie kierownictwo.

W pierwszej dekadzie września w Sewastopolu rozpoczęto załadunek na statki dywizji rakietowej dowodzonej przez gen. majora Stacenkę. Pociski rakietowe rozmieszczono na statkach typu Połtawa mających odpowiednie wymiary luków i ładowni. Żołnierzy lokowano w doraźnie przysposobionych ładowniach – statki tego typu nie miały pomieszczeń mieszkalnych zdolnych pomieścić dodatkowo zaokrętowanych ludzi. W trakcie 30 dni rejsu żołnierzom zezwalano na opuszczanie ładowni wyłącznie w nocy, grupami liczącymi 20 – 30 osób. Po osiągnięciu Bahamów, kiedy nasiliły się loty amerykańskich samolotów rozpoznawczych, wszelkich wyjść na pokład zakazano. Mimo że luki ładowni, w których przebywali ludzie, osłonięto jedynie brezentowymi plandekami, nie zaś pokrywami, temperatura wewnątrz kadłuba dochodziła do 50 stopni.

Rozładunek transportowców wyznaczono w portach: Hawana, Matanzas, Cabanas, Bachia Onda, La Isabella, Nuevitas, Nicaro, Casilda, Cinfuegos, Santiago de Cuba. Najważniejszą rolę miał jednak odegrać głębokowodny port Mariel położony w prowincji Pinar del Rio. 26 lipca do Hawany przypłynął pierwszy sowiecki statek z wojskiem na pokładzie – motorowiec „Maria Ulianowa". Do 31 lipca na wyspę przybyło dalszych dziewięć jednostek, w tym statek „Latvia" (29 lipca), na którym zaokrętowany był sztab grupy. W dzień transportowce opuszczał „sprzęt rolniczy". Technikę bojową wyładowywano w nocy i umieszczano ją w zadaszonych magazynach lub przykrywano brezentowymi płachtami.

Amerykańska reakcja

Pierwsze informacje o zaangażowaniu sowieckiej marynarki handlowej w przedsięwzięcie o niewiadomym jeszcze charakterze pochodziły z brytyjskich stacji nasłuchowych rozmieszczonych na Cyprze. Kolejnym sygnałem było zaobserwowane latem 1962 roku zwiększenie ilości zawinięć statków sowieckich i z bloku wschodniego na Kubę. O ile od stycznia do lipca porty kubańskie odwiedzało średnio 14 takich statków miesięcznie, o tyle w sierpniu liczba ta się podwoiła, a we wrześniu na Kubę zawinęło 46 jednostek. W ciągu całego roku 1961 na wyspę zawinęły 294 statki, a w ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy roku 1962 r. liczba ta była większa aż o 85 jednostek.

Dniem uważanym za początek kubańskiego kryzysu jest 14 października 1962 roku, kiedy to amerykański samolot rozpoznawczy U-2 wykrył instalacje zidentyfikowane przez analityków jako stanowiska startowe rakiet balistycznych. Następnego dnia, po analizie kolejnych zdjęć, Amerykanie wiedzieli już, że na Kubie znajduje się 28 stanowisk startowych w różnych fazach budowy. Określili też typy rakiet, dla których są one przeznaczone. Według ocen wywiadu Rosjanie mogliby razić cele praktycznie na całym terytorium USA, aż po Wyoming i Montanę. Straty oceniano na co najmniej 80 milionów ludzi. Podczas obrad ExComu (Executive Commitet – Komitet Wykonawczy, nieformalne ciało decyzyjne, które wyłoniło się podczas kryzysu) zaczęły się dyskusje między zwolennikami ataku lotniczego na Kubę, zwanego szybkim kursem, i blokady morskiej, określanej jako wolny kurs.

W następnych dniach dowódca Floty Atlantyku podniósł gotowość wszystkich bazowych dywizjonów lotnictwa marynarki i piechoty morskiej. Szef operacji morskich wydał dowódcom flot rozkaz przygotowania całych sił okrętowych do wyjścia w morze w ciągu 24 godzin. Od 17 października samoloty rozpoznawcze marynarki F-8U1P z florydzkiego lotniska Jacksonville wykonywały zdjęcia z niskiego pułapu.

Kwarantanna

20 października, w sobotę, prezydent podjął decyzję o blokadzie wyspy. Ponieważ ustanowienie legalnej – z punktu widzenia prawa międzynarodowego – blokady nie jest w czasie pokoju możliwe bez zgody ONZ, Amerykanie nazwali ją kwarantanną. Szef sztabu

US Navy admirał George W. Andersen stwierdził, że podległe mu siły są w stanie przechwycić, zmusić do zatrzymania, a następnie przeszukać każdy statek zbliżający się do Kuby. W razie bojkotu poleceń będzie używana artyleria. Wieczorem CIA oznajmiła, że pierwszoplanowym celem sił sowieckich jest doprowadzenie, tak szybko, jak to jest możliwe, wyrzutni do stanu pełnej gotowości bojowej.

W poniedziałek 22 października prezydent USA John F. Kennedy przedstawił Ameryce i światu zagrożenie stwarzane przez instalacje rozmieszczane na Kubie oraz nakreślił plan związanych z tym działań politycznych i wojskowych. 12 godzin przed oficjalnym wystąpieniem prezydenta w telewizji Połączony Komitet Szefów Sztabów wydał siłom amerykańskim szczegółowe rozkazy. Rozpoczęto wzmacnianie garnizonu Guantanamo, ewakuując cywilów i zbędny personel. Okrętom wyznaczono trzy rejony koncentracji, skąd rozejść się miały do nakazanych stref patrolowania. Równocześnie zabiegano o wsparcie przez siły morskie Kanady i Wielkiej Brytanii – zwłaszcza śledzenie sowieckich okrętów podwodnych na Atlantyku. Chile, Brazylię, Kolumbię, Wenezuelę, Ekwador, Argentynę, Urugwaj i Peru proszono o wydzie- lenie okrętów nawodnych do blokady.

Poranek 23 października przyniósł komunikat agencji TASS zawierający odpowiedź ZSRR na wystąpienie Kennedy'ego. Była ona utrzymana w ostrym, nieprzejednanym i pozbawionym miejsca na kompromis tonie. Osobisty list Chruszczowa do prezydenta USA również daleki był od pojednawczej kurtuazji. Przewodniczący KPZR pisał, że „w przypadku dokonania jakichkolwiek prób zatrzymania sowieckich statków ZSRR będzie zmuszony przedsięwziąć środki, które uważamy za niezbędne i odpowiednie dla ochrony naszych praw". W Moskwie zakomunikowano jednocześnie, że w siłach zbrojnych podniesiono gotowość bojową.

23 października wieczorem Kennedy oficjalnie notyfikował kwarantannę Kuby. Miała ona wejść w życie 24 października o godz. 14.

Na krawędzi wojny

Poprzedniego wieczoru McNamara oświadczył, że prace przy instalacjach na Kubie trwają nadal, a grupa 25 sowieckich statków handlowych posuwa się niezmienionym kursem ku wyspie. Wykonując rozkazy prezydenta, US Navy zorganizowała pierwszą rubież blokady w promieniu 500 mil morskich od przylądka Maysi, a więc poza promieniem taktycznym startujących z Kuby samolotów Ił-28. Rozmieszczono na niej 12 niszczycieli wspartych przez inne okręty nawodne. Całość sił okrętowych zaangażowanych w „kwarantannę" zorganizowano w 136. Połączone Zgrupowanie Operacyjne dowodzone przez dowódcę II Floty wiceadmirała A.G. Warda. W gotowości do działań utrzymywano znaczne siły piechoty morskiej.

Napięcie polityczne dochodziło wówczas do zenitu. Do spotkania frachtowców z amerykańskimi okrętami pozostało jedynie kilka godzin... Między dwoma pierwszymi statkami, „Gagarinem" i „Komilesem", zajął pozycje sowiecki okręt podwodny projektu 641. 0 10.25 obradujący permanentnie sztab kryzysowy otrzymał informację, że 14 frachtowców zastopowało maszyny przed linią kwarantanny lub położyło się na kurs powrotny.

25 października w godzinach rannych gest dobrej woli wykonali Amerykanie. Tankowiec „Bukareszt", który

poprzedniego dnia zablokowano przed linią blokady, ruszył znów naprzód. Ponieważ prawdopodobieństwo, by znajdowały się na nim materiały wojenne, było nikłe, Kennedy polecił przepuścić jednostkę bez rewizji. O godz. 10 potwierdziły się informacje o zawróceniu części sowieckich statków (były to, o czym Amerykanie wówczas nie wiedzieli, jednostki transportujące drugi rzut dywizji rakietowej). Po południu agencja TASS opublikowała komunikat stwierdzający, że ZSRR gotów jest na dwa tygodnie powstrzymać się od dostaw broni na Karaiby, jeżeli Amerykanie zawieszą kwarantannę.

W piątek 26 października niszczyciele US Navy „Joseph P. Kennedy Jr." i „John R. Pierce" przeszukały pierwszą jednostkę pokonującą linię blokady. Był to wyczarterowany przez Rosjan statek bandery libańskiej „Marcula". Frachtowiec skontrolowany został przez grupę abordażową, która nie stwierdziwszy zakazanych ładunków (przewoził samochody ciężarowe, części zamienne, papier i sery), zezwoliła mu na dalszą żeglugę do portu przeznaczenia.

W sobotę 27 października kryzys uległ niespodziewanemu zaostrzeniu. Sowiecka bateria rakiet przeciwlotniczych zestrzeliła nad Kubą samolot rozpoznawczy U-2. Rozkaz otwarcia ognia wydał dowódca jednej z dywizji obrony powietrznej, gen. Woronkow, po konsultacji z zastępcami dowódcy grupy do spraw OPL i szkolenia, generałami Greczką i Garbuzowem.

Przed ujawnieniem faktu zestrzelenia Chruszczow wystosował kolejne orędzie do Kennedy'ego. Tym razem podejmowało ono zagadnienie amerykańskich rakiet w Turcji (Waszyngton wcześniej zakładał tę kwestię jako kartę przetargową). Rosjanie, by zmniejszyć antagoniście pole ewentualnego manewru, przekazali nowe propozycje nie kanałami dyplomatycznymi, jak dotychczas, lecz za pośrednictwem Radia Moskwa. Mimo opozycji w łonie ExComu prezydent zdecydował się na dalsze rozwijanie „wariantu tureckiego". Wiadomość o zestrzeleniu U-2 i o ściganiu przez myśliwce sowieckie innej maszyny rozpoznawczej, która naruszyła przestrzeń powietrzną ZSRR nad Czukotką, dostarczyły nowych argumentów „jastrzębiom". Zwłaszcza że Rosjanie nie przerwali prac przy wyrzutniach, dążąc gorączkowo do ich jak najszybszego zakończenia, a sowiecka ambasada przystąpiła – według raportu FBI – do niszczenia dokumentów.

Przesilenie

Po 20 Chruszczow otrzymał list Kennedy'ego, w którym prezydent pisał: „(...) kluczowe elementy Pańskiej propozycji (...) sprowadzają się do tego, że:

1. Wy zgodzicie się na usunięcie tych rodzajów broni z Kuby pod odpowiednią inspekcją i nadzorem ONZ i na przyjęcie na siebie odpowiednio zagwarantowanego zobowiązania, że dalsza dostawa takich systemów broni na Kubą zostanie wstrzymana.

2. My ze swej strony zgodzimy się (...) na:

a) niezwłoczne zniesienie kwarantanny stosowanej w chwili obecnej,

b) weźmiemy na siebie zobowiązanie, że wyrzekniemy się inwazji na Kubę (...).

Jeżeli udzieli Pan swemu przedstawicielowi podobnej instrukcji, to nie widzę przeszkody na drodze do osiągnięcia porozumienia we wszystkich tych sprawach i powiadomienia o tym świata w ciągu kilku dni (...)".

28 października w podmoskiewskiej daczy Chruszczowa zapadły decyzje o przyjęciu propozycji amerykańskich. W ich podejmowaniu uczestniczyli też: Rodion Malinowski, Andriej Gromyko, Leonid Ilczew i kilku prominentnych członków KC. O godz. 9 Radio Moskwa wyemitowało odpowiedź zawierającą słowa: „rząd sowiecki (...) wydał nowe polecenie, aby broń, którą nazywa Pan ofensywną, zdemontować, przygotować do transportu i odesłać do ZSRR".

W następnych godzinach kompromis został osiągnięty. Rosjanie zdemontowali rakiety i załadowali je na statki do 11 listopada, później usunięto również wszystkie bombowce Ił-28. Po pewnej zwłoce, maskującej wymienny charakter ugody, z Turcji wywieziono amerykańskie Jupitery. Wymiernym efektem kryzysu było również zainstalowanie i uruchomienie 31 sierpnia 1963 r. bezpośredniej linii dalekopisowej między Białym Domem i Kremlem.

Całość działań ewakuacyjnych była starannie nadzorowania przez okręty i samoloty rozpoznawcze US Navy, dla której kryzys kubański zakończył się dopiero 7 grudnia 1962 roku, kiedy to sfotografowano z powietrza ostatnie samoloty Ił-28 wywożone z Kuby na pokładach statków „Kasimow", „Krasnograd" i „Ochock".

Nie oczekiwali, że wrócimy żywi...

Na początku lat 60. sowiecka marynarka wojenna była flotą przybrzeżną, zdolną do skutecznych działań w obronie wybrzeża, lecz niemogącą liczyć na sukces w oceanicznej konfrontacji z US Navy. Mimo to na Karaiby postanowiono wysłać grupę czterech okrętów podwodnych projektu 641 (według kodu NATO: foxtrot), wydzielonych ze składu Floty Północnej. W sytuacji skrajnej okręty podwodne miały przeprowadzić ataki na jednostki amerykańskie.