Krótka wycieczka po historii Kaukaskiej Albanii i jej Kościoła autokefalicznego

Albański Kościół Autokefaliczny, znany również jako Autokefaliczny Prawosławny Kościół Albanii, jest jednym z najstarszych nie tylko na Kaukazie, ale w całym świecie chrześcijańskim i ma pochodzenie apostolskie. Najstarsza świątynia w Kaukaskiej Albanii, kościół św. Elizeusza we wsi Kisz na terytorium Azerbejdżanu, jest dziś jedną z najstarszych świątyń w świecie chrześcijańskim, zbudowaną w I wieku. Za pierwszych głosicieli chrześcijaństwa uważa się św. Apostoła Bartłomieja i ucznia św. Apostoła Tadeusza – św. Elizeusza, wyświęconego przez apostoła Jakuba w Jerozolimie. To właśnie św. Elizeusz zbudował pierwszą chrześcijańską świątynię we wsi Kisz – matce kościołów na Kaukazie, a na początku IV wieku albański król Urnair przyjął chrześcijaństwo jako religię państwową.

Kościół we wsi Kisz (Sheki, Azerbejdżan)

Foto: materiały z ambasady azerbejdżanu

Od rzeki Araz do ostróg Wielkiego Kaukazu

Starożytna Kaukaska Albania (nazwa własna: Aran) istniała w formie jednostek państwowych (IV w. p.n.e. – VIII w. n.e.) przez ponad 1000 lat, a następnie przez kolejne około 1000 lat w formie małych, półniezależnych bytów aż do XVIII wieku. Od czasów starożytnych do wczesnego średniowiecza starożytne państwo albańskie znajdowało się w przybliżeniu w tych samych granicach: od rzeki Araz na południu do ostróg Wielkiego Kaukazu na północy i odegrało ważną rolę w historii ludów kaukaskich. W niektórych okresach granice Albanii przebiegały wzdłuż rzeki Kura lub były podzielone pomiędzy kilka podmiotów państwowych. W średniowieczu rządzili tu Aranszachowie, Atabekowie z Arany i inni.

Z historycznego punktu widzenia, naród azerbejdżański jest jednym z głównych spadkobierców historycznego i kulturowego dziedzictwa historycznej Albanii, której terytorium praktycznie pokrywa się z obecnymi granicami Republiki Azerbejdżanu. Obecnie w naukach historycznych przyjmuje się formę nazwy „Albania” pochodzącą ze starożytnych źródeł greckich, podczas gdy pierwotna nazwa to „Aran” (ar-Ran, Ran).

Czytaj więcej

Historia świata

Azerbejdżan: pierwsza świecka republika na muzułmańskim Wschodzie i jej relacje z Polską w latach 1918–1920

28 maja 1918 r. dzięki determinacji azerbejdżańskiej elity politycznej, wierzącej we własną odręb...

W azerbejdżańskich, gruzińskich, irańskich, tureckich, syryjskich i innych (także ormiańskich – przyp. redakcji) źródłach średniowiecznych nazwa jest wskazywana jako: Aran, Ranik, Aluan, Agvan. Termin „Albania” pochodzi ze źródeł antycznych i rzymskich, a następnie we współczesnej nauce europejskiej pojawiły się pojęcia: Kaukaska Albania i Kościół Albański. W dzisiejszych czasach mówi się tak w językach europejskich, żeby nie pomylić tego z Albanią w Europie. Państwo Aran, czyli Kaukaska Albania, to jedno ze starożytnych państw w regionie Kaukazu Południowego, jedno z pierwszych, które przyjęło chrześcijaństwo jako religię państwową.

Albańskie piśmiennictwo

Odegrało ono ważną rolę w rozprzestrzenianiu się i ustanowieniu chrześcijaństwa w regionie, za pośrednictwem którego od połowy IV wieku zostały przetłumaczone z języków syryjskiego i greckiego Biblia i inna literatura teologiczna. Dowodem na to jest odkrycie przez członka Akademii Nauk Gruzji prof. Zazy Aleksidze w 1996 r. albańskiego palimpsestu (M/8t-13, M/5sh-50) w klasztorze św. Katarzyny na Górze Synaj. Odkrycie kompletnego lekcjonarza w języku albańskim jest bezpośrednią oznaką obecności rozwiniętego piśmiennictwa chrześcijańskiego w Albanii. Profesor Aleksidze zaznaczył, iż informacje zawarte w źródłach – a dotyczące istnienia tłumaczeń na język albański Ksiąg Proroków, Ewangelii i Apostoła – zostały w pełni potwierdzone przez znalezisko na Synaju. Lekcjonarz mogą posiadać jedynie osoby mające pełny tekst Biblii w swoim języku ojczystym.

„Należy także zwrócić uwagę na fakt, że niektóre czytania odnalezione w Albańskim Lekcjonarzu nie występują w najstarszych ormiańskich i gruzińskich lekcjonarzach. Ta okoliczność być może wskazuje, że Albański Lekcjonarz nie jest tłumaczeniem z żadnego z tych języków, lecz powstał samodzielnie na podstawie zaginionego obecnie lekcjonarza greckiego” – stwierdza prof. Aleksidze.

W VIII–XII w. albańskie formacje państwowe i Kościół zaczęły słabnąć; znaczącą rolę odegrały w tym kampanie arabskie na Kaukazie. Ale już w IX stuleciu naród turkijski ponownie przejęli inicjatywę, stopniowo wypierając Arabów nie tylko z Kaukazu, ale także z Azji Zachodniej, Anatolii, Bliskiego Wschodu i Maghrebu. Naród turkijski, który przeszedł na islam, ostatecznie stał się władcą kalifatu i stworzył szereg innych podmiotów państwowych.

Jednocześnie znaczna część narodu turkijskiego przyjęła prawosławie i monofizytyzm, odgrywając kluczową rolę w średniowiecznych formacjach państwowych Kaukazu i sąsiednich regionów. Turkijskie klany Kipczaków, które przyjęły monofizytyzm i dyofizytyzm, zbliżywszy się do klanów gruzińskich, albańskich i innych, stały u początków odrodzenia Kaukaskiej Albanii i jej Kościoła. Ważną rolę w historii naszego regionu odegrało księstwo Khachen ze swoim centrum w Gandzasar, które istniało w X–XVI w. Pierwsza wzmianka o Gandzasarze pojawiła się w połowie X stulecia za sprawą ormiańskiego katolikosa Ananie Mokatsi w kościelnym przesłaniu „O kłopotach w domu Aghvank”, gdzie władca Gandzasaru został wymieniony wśród albańskich dostojników niezależnych od Kościoła ormiańskiego. O istnieniu patriarchatu w Gandzasarze wskazano w komentarzach do tłumaczenia „Księgi Historii” XVII-wiecznego autora Arakela Davrijetsi: „Trony patriarchalne istniały również w Jerozolimie, Sis, Akhtamar i Gandzasar”.

Klasztor Gandzasar stolicą albańskich katolików

Kolejne kampanie podbojowe Złotej Ordy w XIII wieku spowodowały upadek muzułmańskich turkijskich formacji państwowych i rozkwit albańskiego księstwa i patriarchatu Chaczen z centrum w Gandzasar, gdzie znajdowała się katedra albańskiego Katolikosa i powstała duża liczba budowli sakralnych, które świadczą o wysokim wzroście architektury. Złota Orda w walce z muzułmańskimi narodami turkijskimi opierała się na lokalnych władcach chrześcijańskich.

Czytaj więcej

Historia

Symboliczny cios

Należy szczególnie zauważyć, że władca Khachen Hasan Jalal Dawla (1215–1261), który był potomkiem albańskich Mihranidów, nazywał siebie Atabek z Khachen, wskazuje na turkijski ślad i wpływ na to na wpół niezależne księstwo. Od 1240 r. wzrosła rola biskupów Gandzasaru z rodziny Hasan-Jalala. Następnie klasztor Gandzasar stał się stolicą albańskich katolików. Od tego czasu albański Katolikosat nosi nazwę Gandzasar.

Od 1634 r. Patriarchat Gandzasaru został zmuszony do uznania prymatu Katolikosa Eczmiadzynu, niemniej jednak w sprawach wyświęcania albańskich katolikosów w dalszym ciągu omijał naczelne ormiańskie. Niestety, obecnie zespół klasztorny Gandzasar, podobnie jak wiele innych świątyń znajdujących się na terytorium Karabachu, przeszedł liczne zmiany, rekonstrukcje i „renowacje”, których celem była ormianizacja tego albańskiego duchowego dziedzictwa kulturowego i historycznego. Dlatego możemy ocenić pierwotny stan i znaczenie Gandzasaru na podstawie starożytnych rękopisów, a także starych badań i książek. W szczególności dużą warstwę materiału faktograficznego stanowią badania naukowe prof. I.A. Orbeli (1887–1961), prace biskupa Makara Barkhudaryantsa (1834–1906), w których podano stan świątyń, inskrypcji i epitafiów grobowych przed ich całkowitą ormianizacją, która rozpoczęła się na początku połowy XIX w. i trwa do dziś.

Interesujące fragmenty dotyczące historii Kaukaskiej Albanii i Albańczyków są dostępne w książce I.A. Orbeli „Dzieła wybrane” (Erywań 1963). Zdaniem prof. Orbeli ziemie te i księstwo Khachen „były częścią starożytnej Albanii”. Od 1216 do 1238 r. Hasan Jalal zbudował katedrę pod naciskiem albańskiego patriarchy Nersesa Gandzasaru, którą sam Hasan Jalal nazwał „katedrą tronową Albanii”. W Gandzasar pochowani są prawie wszyscy późni albańscy katolicy-patriarchowie, o czym świadczą epigrafia na nagrobkach datowanych nawet na 1828 r.

Według prof. Orbeli i innych badaczy, książę Hasan Jalal Dawla miał braci Zakaria Nasr Dawla i Ivane Atabeg. Jak widzimy, ich imiona i nawiązanie do rodziny Atabeków z Azerbejdżanu wyraźnie pokazują, że ta rodzina książęca nie ma żadnego związku z Ormianami. Nawiasem mówiąc, należy zauważyć, że znany francuski badacz Kaukazu XIX wieku Saint-Martin również napisał, że bracia i otoczenie Hasana Jalala należeli do rodziny Ildegizidów – Atabeków Azerbejdżanu. W inskrypcjach epigraficznych z Gandzasar, za panowania Hasana Jalala, jego tytuł został zapisany jako: „Atabek Khachena”.

XIX wiek: car Rosji znosi albański Katolikosat

W XVII–XVIII w. Patriarchat Gandzasaru stopniowo zaczął tracić na znaczeniu. Po utracie politycznej władzy świeckiej przedstawiciele rodziny Hasana Jalala pozostali jednak władcami duchowymi, patriarchami-katolikosami niezależnego Kościoła Albańskiego aż do początków XIX w., kiedy to rozpoczęła się aneksja północnego Azerbejdżanu do Imperium Rosyjskiego. Początkowo, w 1815 r., ranga albańskiego patriarchy-katolikosa została zniesiona dekretem cara. Od tego czasu prymasem Kościoła Albańskiego był metropolita. Następnie 11 marca 1836 r. car Mikołaj I podpisał specjalne „Rozporządzenie” składające się z 10 rozdziałów i 111 artykułów regulujących stanowisko Kościoła ormiańskiego. Zgodnie z tym dokumentem reskrypt cara w szczególności zniósł albański Katolikosat (Patriarchat Gandzasarski), a wszystkie kościoły, majątek i rękopisy Kościoła Albańskiego przekazano do dyspozycji Kościoła ormiańskiego w Eczmiadzynie. W latach 1909–1910 Święty Synod Rosyjski wyraził zgodę Synodowi Eczmiadzyńskiemu i Konsystorzowi Ormiańsko-Gregoriańskiemu w Erywaniu na zniszczenie starych archiwów podległych diecezji. Najwyraźniej wśród tych archiwów zniszczono zachowane do tej pory archiwa Kościoła Albańskiego.