Dlaczego Hannibal nie uderzył na Rzym?

Zarówno bitwa pod Kannami, jak i cała II wojna punicka są nieustanie obiektem zainteresowania wojskowych. Brytyjska historyk Mary Beard napisała w swoim monumentalnym dziele „S.P.Q.R.”: „Prawdopodobnie żadna wojna nie była odtwarzana tak często w tak wielu gabinetach i salach wykładowych, ani analizowana tak drobiazgowo przez nowożytnych wojskowych, od Napoleona po marszałka Montgomery’ego i Normana Schwarzkopfa. Jej perspektywy nadal tkwią w sferze domysłów”.

Bitwę pod Kannami możemy dzisiaj nazwać pierwszym historycznym starciem supermocarstw. Zastosowana przez Hannibala taktyka oskrzydlenia rzymskich wojsk – ośmiu legionów, liczących łącznie 40 tys. piechurów, tyle samo sprzymierzeńców z całej Italii oraz 4,7 tys. kawalerzystów – przez 32 tys. ciężkozbrojnych, 8 tys. lekkiej piechoty i ok. 10 tys. jezdnych Iberów, Celtów i Numidyjczyków w służbie kartagińskiego wodza jest do dzisiaj przedmiotem zachwytów historyków wojskowości. Ale to nie brawurowe rozgromienie centralnego uderzenia dwukrotnie liczniejszych sił rzymskich wzbudza największe zdziwienie historyków. Do dzisiaj zastanawiamy się, dlaczego po tak druzgoczącym zwycięstwie Hannibal nie ruszył na Rzym. Na polu bitwy pod Kannami pozostawił blisko 60 tys. zabitych Rzymian, w tym ich dowódcę Lucjusza Emiliusza Paulusa. Nic nie stało już na przeszkodzie, by zmienił świat, w którym żył.

Organizacja ponad wszystko

Historyków wojskowości zastanawia przede wszystkimi sposób dowodzenia obu armii. Jak w tamtych czasach, bez systemu szybkiej łączności, błyskawicznie przekazywano rozkazy i precyzyjnie przesuwano poszczególne oddziały. Na polu bitwy było przecież 100 tys. ludzi. Znaczną część z nich stanowili krewcy, często niezdyscyplinowani cudzoziemcy. Już same różnice językowe musiały sprawiać dramatyczne problemy. Nasze wyobrażenie bitwy sprzed epoki broni palnej ukształtowały filmy takie, jak „Krzyżacy” z 1960 r. czy „Braveheart. Waleczne Serce” z 1995 r. W rzeczywistości przez dwa tysiące lat wielkie batalie przypominały chaos. Kto nad nim lepiej zapanował – ten zwyciężał. Pisząc o konnicy w bitwie pod Kannami, wyobrażamy sobie co najmniej regularną kawalerię XV-wieczną. Tymczasem niektórzy nielatyńscy sojusznicy Rzymian, w tym przede wszystkim Gallowie, przypominali późniejszych Indian północnoamerykańskich. Z zachowanych opisów wynika, że jeździli na koniach nadzy, manewrując swoimi rumakami bez siodeł i strzemion, które były późniejszymi wynalazkami. Co ważne, pod Kannami nie było kojarzonych z Hannibalem słoni. Ranne, wpadające w szał słonie, na ślepo tratujące Rzymian to obrazek z innych fragmentów wojen punickich. Pod Kannami ich zabrakło, co jednak nie przeszkodziło Kartagińczykom w zwycięstwie.

Organizacja na polu bitwy okazała się kluczem do zwycięstwa. Dowódca Rzymian, wspomniany Emiliusz Paulus wyraził to w sposób charakterystyczny dla obywatela Wiecznego Miasta: „Człowiek, który umie wygrać bitwę, umie także wydać ucztę i urządzić igrzyska”.

Decyzje strategiczne Hannibala do dzisiaj wzbudzają zachwyt wojskowych. A jednocześnie wszyscy bez wyjątku zadają sobie to samo pytanie: dlaczego, u licha, pokonawszy Rzymian, nie ruszył ku Rzymowi? Od panowania nad światem śródziemnomorskim dzieliło go zaledwie ok. 300 km. To wtedy narodziło się przecież słynne rzymskie powiedzenie: „Hannibal u bram!”, które jeszcze przez wieki u mieszkańców Italii budziło grozę. Tylko jeden człowiek zachował zimną krew. Kiedy senatorowie rozważali kapitulację, patrycjusz Publiusz Korneliusz Scypion z grupą oficerów wtargnął do Curia Iulia i wymusił na obradujących złożenie przysięgi, że Rzym nigdy nie podda się Hannibalowi. Tak narodził się mściciel.

Grzech zaniechania

Pochodzący z Padwy rzymski historyk Tytus Liwiusz, autor wielkiego dzieła „Od założenia Miasta”, wspomniał, że jeden z oficerów Hannibala imieniem Maharbal, wypomniał publicznie swojemu wodzowi zaniechanie ataku na Rzym. „Zwyciężać umiesz Hannibalu, zwycięstwa wyzyskać nie umiesz”.

Ten błąd przewija się przez wieki. Wielu wybitnych wodzów i strategów spektakularnie pokonało swoich przeciwników w bitwach, ale przez zaniechanie przegrało wojny. Przykłady? Władysław Jagiełło, który nie ruszył na Malbork po bitwie pod Grunwaldem, czy Adolf Hitler, który nie wydał rozkazu do inwazji na Wielką Brytanię w 1940 r.

Hannibal okazał się „jedynie” wspaniałym żołnierzem i wielkim awanturnikiem, ale pod względem politycznym głupcem, który – odtrącając zdobytą nagrodę – skazał swój lud na rzymską zemstę i zagładę.

Jakie wnioski można wyciągnąć z historii II wojny punickiej? 2 sierpnia 216 r. przed Chrystusem Kartagina stała się na kilka lat jedynym supermocarstwem w tej części świata. Tego dnia Rzym stracił osiem najlepszych legionów. To była największa katastrofa militarna i finansowa. Rzucone na kolana imperium stanęło na granicy bankructwa. Hannibal uznał zapewne, że po takim kataklizmie ekspansjonizm rzymski nigdy się nie podniesie, że rezerwy Rzymu i jego sprzymierzeńców się wyczerpały. Był przekonany, że wroga potęga rozpadła się na zawsze.

Kartaginę należy zniszczyć!

Ale to był pozór. Grecki historyk Polibiusz w swoich „Dziejach”, w których opisał m.in. II wojnę punicką, wtrąca długą dygresję o zaletach ustroju rzymskiego imperium. Uważał, że Rzym uratuje stabilność polityczna i szczególna dyscyplina jego obywateli. Nie mylił się. Osiem lat później Rzymianie mozolnie zaczęli przełamywać kryzys. Około 205 r. p.n.e. Rzymianie odzyskali kontrolę nad Półwyspem Iberyjskim. Hannibal ze wściekłością przyjął wiadomość, że 31-letni Scypion zniszczył wojska kartagińskie i pokonał jego brata Hazdrubala. Rok później Scypion wykonał mistrzowski ruch, dokonując desantu na Kartaginę. Hannibal zrozumiał, że decyzja o nieatakowaniu Rzymu była błędem. Po 16 latach niewykorzystanej przewagi – niepokonany w Italii – został zmuszony do powrotu do Afryki.