Skotniccy w Sandomierzu: mała historia w wielkiej skali

„Egzekucja tej statuy jest [tak] doskonała, że Canova oglądając ją napisał ołówkiem: Canova fecit. Jakby chciał powiedzieć, że rad by podobną zrobić”. Tymi słowami polski podróżnik Stanisław Dunin-Borkowski opisał znaną niegdyś anegdotę o Antonio Canovie z początku XIX w. Dotąd niedościgniony geniusz klasycystycznej rzeźby miał tak zachwycić się nagrobnym pomnikiem Michała Skotnickiego w Santa Croce we Florencji, dłuta znacznie mniej cenionego Stefano Ricciego, że był gotów uznać je za swoje dzieło. Zachowany do dziś florencki nagrobek Skotnickiego jest jednak nie tylko arcydziełem sztuki czy atrakcją turystyczną, ale również ważnym świadectwem historycznym. Za śnieżnobiałym marmurem kryje się bowiem mała lokalna historia z podsandomierskiej wsi, mająca swój szeroki europejski wymiar i kontekst.

Opowiada o tym najnowsza wystawa czasowa Muzeum Zamkowego w Sandomierzu zatytułowana „Skotniccy – między Sandomierzem, Florencją a Krakowem” (otwarta do 1 września br.), prezentowana w tamtejszym zamku królewskim dzięki współpracy z takimi instytucjami jak: Zamek Królewski na Wawelu, Zamek Królewski w Warszawie, Muzea Narodowe w Krakowie i Warszawie, Biblioteka Jagiellońska, Ossolineum czy Narodowe Muzeum Sztuki w Kownie.

Dwa portrety

Najważniejszymi obiektami na wystawie nie jest, co prawda, opisany wyżej nagrobek (wciąż spokojnie stojący sobie we Florencji), ale dwa portrety głównych bohaterów wystawy, czyli tytułowych Skotnickich: wspomnianego Michała i jego żony Elżbiety z Laśkiewiczów. Ich autorem był François-Xavier Fabre, wybitny portrecista doby klasycyzmu, uczeń Jacques’a Louisa Davida, osiadły we Florencji. Nie są to jednak po prostu zwykłe wizerunki, ale spektakularne (w przypadku portretu Skotnickiej również pod względem skali) świadectwa „grand tour” tej pary do Włoch w latach 1803–1808, będącego przewodnim tematem wystawy. Muzeum Zamkowe w Sandomierzu opowiada bowiem o fenomenie „wielkich podróży”, typowym dla arystokratycznych elit nowożytnej Europy, poprzez skupienie się na tym jednym charakterystycznym sandomierskim przykładzie. Jest to swego rodzaju muzealne studium przypadku. Wielka wyprawa Skotnickich pozwala spojrzeć na dawne elitarne podróże zarówno od strony ich doniosłych skutków artystycznych (w przypadku Skotnickich mowa chociażby o wspomnianym nagrobku w Santa Croce oraz portretach Fabre’a), jak również ich fascynujących uwarunkowań społecznych. Sztuka na tej wystawie jest przede wszystkim punktem odniesienia dla refleksji historycznej.

Warto podkreślić, że pobyt Skotnickich we Włoszech przypadł na schyłkowy okres praktyki „wielkiego podróżowania”, której celem było przede wszystkim nabieranie światowej ogłady, w tym zwłaszcza wyrabianie gustu i na tej podstawie konsolidowanie potem swojej elitarnej pozycji po powrocie. Mamy więc tutaj do czynienia z dobrze ugruntowanym w kulturze zjawiskiem, które chyliło się w tym czasie ku zachodowi. Co było tego przyczyną? Z pewnością istotną rolę odegrały perturbacje wojen napoleońskich, a w nieco późniejszym okresie również wynalazek kolei (zwłaszcza jego upowszechnienie). Bardzo ważne były też jednak fundamentalne przemiany społeczne z przełomu XVIII i XIX wieku, które przyspieszyła Wielka Rewolucja Francuska, a w przypadku Polski upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Stary świat szlacheckich elit, z jego hermetycznymi hierarchiami i elitarną ostentacją, której przejawem był „grand tour”, coraz wyraźniej zaczął ustępować miejsca bardziej demokratycznym relacjom – stawał się po prostu bardziej mieszczański. Tego świadectwem była również podróż Skotnickich. Bo choć miała ona cechy wcześniejszych wypraw tego typu, sama w sobie świadczyła o zachodzących już wówczas zmianach społecznych. Była to bowiem podróż potomka starego, choć nieco zubożałego szlacheckiego rodu, i jego bogatej, choć pozbawionej herbu żony.

Hrabiowska korona i złocona lada

Skotniccy herbu Bogoria byli rodem o korzeniach rycerskich, sięgających czasów rozbicia dzielnicowego (XII w.). Wywodzili się ze Skotnik koło Sandomierza i w średniowieczu byli związani głównie z ziemią sandomierską. Jako gałąź rodu Bogoriów należeli do możnowładczej elity za panowania ostatnich Piastów, a ich najwybitniejszym przedstawicielem okazał się arcybiskup gnieźnieński Jarosław, który zasłynął m.in. jako ważny polityk za czasów Kazimierza Wielkiego, koronator jego następcy Ludwika Węgierskiego, a także konsekrator gotyckiej katedry na Wawelu. Arcybiskup Skotnicki wsławił się też architektonicznymi inwestycjami, takimi jak nowa katedra w Gnieźnie. Również w Skotnikach zachował się do dziś mały gotycki kościół jego fundacji, z niezwykle ciekawymi ściennymi malowidłami. Średniowieczni Skotniccy pozostawili po sobie zresztą więcej architektonicznych pomników, takich jak romański zespół cystersów w Koprzywnicy koło Sandomierza (do dziś zachował się kościół wraz z jednym skrzydłem klasztoru).

Tak jak w przypadku wielu innych możnowładczych rodów, ich znaczenie zaczęło jednak z czasem maleć, zarówno to polityczne, jak i ekonomiczne. Po kilkuset latach, żyjący w XVIII wieku Konstanty Skotnicki, ojciec Michała, był już reprezentantem średniej szlachty, o znaczeniu tylko powiatowym. Odznaczał się jednak dużą ambicją: dążył do odzyskania dawnej pozycji Skotnickich, zwłaszcza z jego najbliższej rodziny. Miały mu w tym pomóc związki z wpływowym wojewodą sandomierskim Maciejem Sołtykiem, którego bratanek poślubił córkę Konstantego, Annę. Odzyskał również rodowe Skotniki, które stały się jego główną siedzibą. O jego ambicjach dobrze świadczy prezentowany na wystawie portret, do dziś pozostający w rękach rodziny i do II wojny światowej wiszący w dworze skotnickim. Konstanty został na nim ukazany z herbem Bogoria pod koroną hrabiowską. Choć sam tytułu hrabiowskiego nie miał, było to wyraźne nawiązanie do piastowskiej godności komesa (mylnie wówczas identyfikowanej z zachodnioeuropejskim hrabiostwem), którą dzierżył jeden z jego odległych przodków.

Ambicje ojca przejęły dzieci – najstarszy syn Onufry oraz Michał i córka Anna. Pierwszy z synów początkowo poszedł w ślady Konstantego, wspinając się po lokalnej drabinie politycznej. Ostatecznie jednak wybrał karierę duchowną, również dającą duże wpływy, a możliwą dzięki związkom z Sołtykami dobrze osadzonymi w kościelnych kręgach. Onufry został szybko kanonikiem katedralnym na Wawelu, współdecydując o wielkim majątku, który był własnością kapituły. W efekcie to na jego młodszego brata Michała spadła odpowiedzialność za kontynuację rodu w linii męskiej. Nie będąc zbyt bogatym (choć po rodzicach dziedziczył kilka majątków, w tym Skotniki), potrzebował mocnego finansowego wsparcia. Taka właśnie była geneza jego małżeństwa z Elżbietą Laśkiewicz, potomkinią kupców i bankierów, którzy w XVIII-wiecznym Krakowie wielokrotnie pełnili funkcje rajców i burmistrzów miejskich. Za panowania Stanisława Augusta Laśkiewiczowie uchodzili za najbogatszą rodzinę mieszczańską pod Wawelem. O ich znaczeniu oraz finansowych możliwościach dobrze świadczy prezentowana na wystawie wspaniała złocona lada (ozdobna skrzynia na cenne dokumenty) Krakowskiej Kongregacji Kupieckiej fundacji stryja Elżbiety (wypożyczona z Muzeum Krakowa). Jej ojciec, Wincenty Laśkiewicz (który w 1787 r. gościł w swoim domu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), był jednak również człowiekiem bardzo ambitnym, myślącym o przekroczeniu społecznych granic swojego pochodzenia. Z braćmi wystarał się wpierw o szlachectwo galicyjskie, a następnie polskie, na Sejmie Wielkim, kiedy wręcz hurtowo uszlachcano zamożnych mieszczan. Brakowało mu jednak szlacheckich koneksji rodzinnych. Zapewne więc chętnie wydał swoją jedynaczkę i dziedziczkę za Skotnickiego, noszącego stare rycerskie nazwisko. W zamian jednak odkupił od niego jeden z majątków – Święcicę koło Sandomierza – w której osiadł, jak na ziemianina przystało. Opuszczając rodzinny Kraków dla podsandomierskiej wsi, mógł więc od tej pory myśleć o sobie jako prawdziwym szlachcicu.

To małżeństwo nie byłoby jednak możliwe, gdyby nie wspomniane przemiany społeczne z przełomu XVIII i XIX w., czyli w szczytowym okresie epoki Oświecenia. Liczne nobilitacje na Sejmie Wielkim, których beneficjentem był ojciec Elżbiety, stanowiły zapowiedź nowej merytokratycznej ery, w której szlachectwo stałoby się szeroko otwarte dla wszystkich utalentowanych i zasłużonych, a nie tylko „urodzonych” (pamiętajmy, że w polsko-litewskich warunkach było ono przede wszystkim statusem politycznym – polski szlachcic był obywatelem, czyli kimś, kto miał prawo współdecydować o wspólnym państwie).

Upadek Rzeczypospolitej nie pozwolił na tego typu naturalną ewolucję polskiego szlachectwa, jego demokratyzację wymusiły jednak „oświecone” i szybko modernizujące się monarchie zaborcze, w których fetysz pochodzenia nie był fundamentem ustroju. Dotyczyło to również Austrii, w której granicach znalazł się zarówno Sandomierz, jak i Kraków. O ile przed rozbiorami tego typu małżeństwo byłoby zapewne dużo trudniejsze do zaakceptowania w środowisku szlacheckim, o tyle na początku XIX w. raziło mniej. Ewidentnie potrzebowało jednak odpowiedniej elitarnej patyny czy raczej pozłoty, mogącej symbolicznie je legitymizować w tzw. wyższym towarzystwie i zarazem zapewnić jak najlepszą w nim pozycję. Takim narzędziem okazał się właśnie „grand tour”, fundowany zresztą przez ojca panny młodej.

Wzór do naśladowania

Skotniccy spędzili we Włoszech blisko sześć lat. Trwało to zdecydowanie dłużej niż w przypadku innych „wielkich turystów” w tym czasie. Decydowała o tym zapewne choroba Michała, który cierpiał na gruźlicę. Delikatny klimat Półwyspu Apenińskiego z pewnością mu służył. Zauważmy, że Skotniccy pozostawali tam pomimo działań wojennych, które w tym czasie prowadził na tym terenie Napoleon. Wiadomo, że Skotniccy przebywali wpierw w Neapolu, gdzie gościli m.in. na dworze królewskim. Tam Elżbieta Skotnicka miała zachwycić królową neapolitańską swoimi tanecznymi umiejętnościami. Możliwe, że kaszmirowy szal, z którym Fabre uwiecznił krakowską mieszczkę na wspomnianym portrecie, był tym, który podarowała jej wówczas monarchini. Skotniccy poznali Fabre’a już jednak we Florencji, wówczas stolicy Królestwa Etrurii, satelickiego państwa Cesarstwa Francuskiego. Nad Arno obracali się w kręgu modnego salonu hrabiny d’Albany, wdowy po Karolu Stuarcie, nieszczęśliwym pretendencie do tronu brytyjskiego (znanego jako Bonnie Prince Charlie) oraz po matce – prawnuku Jana Sobieskiego. Być może to polskie powinowactwo zbliżyło Skotnickich do tej wpływowej arystokratki, nielubianej przez Włochów, dlatego też otaczającej się „dobrze urodzonymi” cudzoziemcami licznie przebywającymi wówczas we Florencji. Fabre był jej bliskim przyjacielem i zarazem portrecistą tego salonowego środowiska, stąd nie dziwi, że właśnie jemu Skotniccy zlecili swoje podobizny.

Ta bliska relacja z hrabiną d’Albany, jakkolwiek zapewne dająca wiele towarzyskiej satysfakcji obojgu małżonkom, okazała się szczególnie cenna dla samej Elżbiety po przedwczesnej śmierci Michała w podflorenckim Fiesole w 1808 r. Pragnąc uwiecznić jego pamięć w możliwie najbardziej godny sposób, młoda wdowa wpierw wystarała się o jego pochówek w elitarnym kościele Santa Croce, w którym kilka lat wcześniej hrabina d’Albany pochowała swojego kochanka (zarazem wybitnego dramaturga i poetę) Vittoria Alfieriego. Zapewne właśnie jej protekcja odegrała tutaj kluczową rolę. Skotnicki był bowiem pierwszym obcokrajowcem, który spoczął w kościele Santa Croce, zwanym toskańskim panteonem, gdzie znajdowały się nagrobki Galileusza, Michała Anioła czy Machiavellego. Na pochówku się jednak nie skończyło, Elżbieta zamierzała bowiem również godnie upamiętnić małżonka. Zatrudniając florenckiego rzeźbiarza Ricciego, stała się więc fundatorką jednego z największych dzieł włoskiej rzeźby klasycystycznej, którym zachwycił się sam Canova.