Bitwa o Olszynkę Grochowską i jej miejsce w polskiej pamięci oraz w oczach państw Europy

Dla Polaków koniec lutego to także rocznica bitwy o Olszynkę Grochowską, stoczonej w 1831 r. w czasie powstania listopadowego. Bitwy trochę zapomnianej, bo jakże odległej, a jednak niezwykłej. Warto zatem z okazji tej rocznicy przypomnieć znaczenie tego boju, ważnego nie tylko dla Polaków, ale również dla mieszkańców Europy.

Pomnisz bracie mój, ów grochowski bój…

Bitwa o Olszynkę Grochowską, zwana też bitwą pod Grochowem, została stoczona 25 lutego 1831 r. pomiędzy armią powstańczą Królestwa Polskiego a wojskami rosyjskimi zmierzającymi do zdobycia Warszawy i stłumienia polskiego powstania listopadowego. Siłami polskimi dowodził nominalnie Naczelny Wódz generał książę Michał Radziwiłł, ale faktyczne dowództwo znajdowało się w ręku byłego dyktatora powstania generała Józefa Grzegorza Chłopickiego (który występował w roli doradcy Radziwiłła). Na czele wojsk rosyjskich stał feldmarszałek Iwan Iwanowicz Dybicz-Zabałkański. Polacy mogli w bitwie wykorzystać ok. 32 000 żołnierzy i ok. 120 dział, Rosjanie – ok. 60 000 żołnierzy i ponad 190 dział. Centralnym punktem polskich pozycji był las olchowy – Olszynka Grochowska – której zdobycie pozwoliłoby Rosjanom na bezpośredni atak na Pragę i dalej na Warszawę.

Pierwsze walki o Olszynkę rozegrały się 20 lutego, ale do generalnej batalii doszło dopiero pięć dni później. Polacy przystępowali do bitwy świadomi jej znaczenia dla dalszych losów powstania, gotowi walczyć do końca, byleby tylko nie dopuścić Rosjan do Warszawy. Z kolei po stronie rosyjskiej sytuacja była bardziej skomplikowana. Zwykli żołnierze nie do końca wiedzieli, za jaką sprawę przychodzi im się bić. Doskwierały im choroby, głód i zimno, ale właściwie od zawsze byli do nich przyzwyczajeni, więc znosili niewygody bez szemrania. Mieli nadzieję, że po zwycięstwie i zdobyciu Warszawy feldmarszałek Dybicz dotrzyma danego słowa i pozwoli na kilka dni „pohulanki” w polskiej stolicy, czyli na bezkarny rabunek miasta. Dowódcami rosyjskimi, oprócz chęci zdobycia nagród i sławy, kierowało również oburzenie, że Polacy „chcą ich wstrzymać na drodze ku uniwersalnemu panowaniu, że przewaga Rosyan, jaką dotychczas w Europie zyskali, zakwestyonowana być może, a to jeszcze przez Polaków, których za swych [poddanych] naprawdę uważali”.

Czytaj więcej

Plus Minus

Prochy Słowackiego, serce Kościuszki, romantyzm Piłsudskiego

Apogeum romantyzmu w polskiej polityce przypadło 95 lat temu. Dwa wydarzenia zamykały wtedy pierw...

Gdzie Gaj Olchowy kulami rozdarty…

Bitwa rozpoczęła się rankiem 25 lutego starciem wydzielonych sił polskich i rosyjskich pod Białołęką. Około 9:00 walki rozgorzały również pod Grochowem. Po półgodzinnym ostrzale artyleryjskim Rosjanie uderzyli na Olszynkę, której broniła 2. Dywizja Piechoty generała Franciszka Żymirskiego. W ciągu kilku godzin las olchowy przynajmniej trzy razy przechodził z rąk do rąk, a w walczący niejednokrotnie używali kolb, bagnetów a nawet pięści. W boju szczególnie wyróżnił się 4. Pułk Piechoty Liniowej (słynni „Czwartacy”) z dywizji generała Jana Skrzyneckiego, ale na słowa uznania zasłużyli wszyscy polscy żołnierze, w tym także i ci, którzy świeżo powołani ruszyli w bój z kosami, bo karabinów nie starczyło dla wszystkich. „…szli w ogień jak stara gwardia francuska” – powie o nich Chłopicki, co w ustach doświadczonego weterana napoleońskiego było nie lada komplementem. Uznanie dla postawy Polaków wyrażali również Rosjanie. Cały sztab Dybicza wprawił jednak w szczególną konsternację brat cara, wielki książę Konstanty (dawny wódz armii Królestwa), który, widząc znakomite ataki polskiej piechoty, radośnie wykrzykiwał „To moi chłopcy tak biją! To moi chłopcy!” oraz głośno śpiewał „Jeszcze Polska nie umarła”.

Około godziny 13:00 Rosjanie ruszyli do kolejnego ataku, rzucając do walki o Olszynkę potężne siły piechoty wsparte ogniem artylerii. Przewaga atakujących była tak duża, że wyczerpane bojem polskie pułki zaczęły ustępować z lasku. Widząc nadchodzące zagrożenie, Chłopicki zdecydował się skierować do boju ostatnie rezerwy. Doszło wtedy do wydarzenia, które zaważyło na dalszym losie batalii. Dowodzący 1. Dywizją Piechoty generał Jan Krukowiecki, a potem dowodzący 1. Korpusem Kawalerii generał Tomasz Łubieński odmówili podporządkowania się Chłopickiemu, oświadczając, iż słuchają wyłącznie rozkazów Naczelnego Wodza. Zrozpaczony Chłopicki wrócił zatem na pole bitwy, aby po raz kolejny tego dnia osobistym przykładem poderwać skrwawione pułki. Niestety, nie dane mu było już tego uczynić. Polski wódz i otaczający go oficerowie sztabowi zostali wzięci na cel przez rosyjskich artylerzystów. Wystrzelony granat eksplodował pod koniem generała, zabijając wierzchowca (trzeciego tego dnia zabitego pod Chłopickim) i ciężko raniąc Chłopickiego w obie nogi. Obrażenia były na tyle poważne, że uniemożliwiły generałowi udział w dalszej walce. „Wolałbym był zginąć, jak przeżyć, co się tu teraz dziać będzie” – miał wyrzec stary weteran. Resztką sił przekazał dowództwo Janowi Skrzyneckiemu, który tego dnia dokonywał cudów waleczności i który dzięki postawie w Olszynce wkrótce po bitwie miał zostać wybrany wodzem naczelnym. Ostatni rozkaz dla Skrzyneckiego brzmiał, aby ponownie za wszelką cenę uderzyć na Olszynkę. Było już jednak za późno. Około godziny 15:00 poszarpany kulami lasek znalazł się w ręku rosyjskim.

Zdobycie Olszynki pozwoliło Rosjanom na wykorzystanie przewagi liczebnej. W sztabie Dybicza zapadła decyzja, aby pokonanych Polaków dobić wielką szarżą kawalerii. Łącznie do walki chciano skierować prawie 15 000 jeźdźców. Trzonem atakujący oddziałów miały być trzy pułki ciężkiej jazdy – kirasjerów. Byli oni uzbrojeni w ciężkie pałasze, nosili czarne kaski i pancerze oraz dosiadali rosłych koni. Na czele szarży miał iść Pułk Kirasjerów Księcia Alberta Pruskiego, którego żołnierze, dla podniesienia morale, otrzymali dodatkową porcję wódki. Gdyby szarża powiodła się, polska armia zostałaby unicestwiona, a Warszawa byłaby zdana na łaskę zwycięzców.

Atak rosyjskiej jazdy rozpoczął się około godziny 16:00. Część polskich oddziałów, wyczerpana bojem, widząc nadciągającą w zapadającym mroku jazdę rosyjską, uległa panice i rzuciła się do ucieczki. Pułki złożone z weteranów zdecydowały się jednak stawić czoła kirasjerom. Sformowano szyki i ze spokojem przygotowano się na odparcie uderzenia. Oddane z bliska salwy karabinowe odebrały Rosjanom chęć do walki. Większość z nich zawróciła, ale kirasjerzy Księcia Alberta minęli najeżone bagnetami i ziejące ogniem polskie formacje i pognali wprost ku leżącej nieopodal Pradze.

Przebieg walk o Olszynkę Grochowską

Foto: WSiP

Do powstrzymania ataku jazdy w znacznym stopniu przyczyniła się również nieznana Rosjanom broń, która w tym momencie pojawiła się na polu bitwy. Była to bateria rakietników. Chcąc osłonić odwrót sił polskich, wystrzeliła ona w stronę rosyjskich pozycji salwę 25 rakiet. Pułkownik Ignacy Prądzyński wspominał, że „Race wprawdzie przyniosły mało realnej szkody Rosjanom, ale wywarły silne wrażenie na konie i ludzi, zwłaszcza, gdy zalegające ciemności wzmacniały jeszcze bardziej straszne światło, które wydawały lecąc ze świstem w powietrzu”.

Tymczasem upojeni alkoholem kirasjerzy Księcia Alberta nie zauważyli, że pozostałe pułki nie przyłączyły się do dalszego ataku. Rozbijając po drodze kilka polskich jednostek, dotarli galopem do stojącego przy trakcie brzeskim tzw. żelaznego słupa, czyli Pomnika Budowniczych Szosy Brzeskiej, gdzie uderzyli na cofające się oddziały, tabory, ambulanse i przyglądających się wojsku cywilów. Przestraszony tłum rzucił się do ucieczki ku Wiśle, wzywając ratunku i szerząc wieści o klęsce.

Do boju z kirasjerami pod żelaznym słupem stanął 4. Pułk Piechoty Liniowej, a wkrótce dołączyły do niego oddziały 2. Pułku Ułanów. Wkrótce na polu walki pojawiły się kolejne pułki ułańskie. Otoczeni kirasjerzy, odczuwający skutki alkoholu rozdanego przed szarżą, nie byli w stanie długo stawiać oporu. Kłuci lancami, cięci szablami, rażeni ogniem piechoty i ranieni bagnetami ginęli lub trafiali do niewoli. W ciągu 20 minut pułk praktycznie przestał istnieć – stracił prawie 80% stanu. Jedynie nieliczni jego żołnierze, w tym dowódca regimentu pułkownik baron Iwan Fiodorowicz Meiendorf, zdołali wyrwać się z matni i wrócić na pozycje wyjściowe.

Starcie z kirasjerami Księcia Alberta, obok boju o Olszynkę, stało się najsłynniejszym epizodem bitwy. Było też jej ostatnim akordem. Około godziny 17:00 zaczął zapadać zmrok. Pobita, ale niepokonana armia polska cofała się ku Warszawie. Dybicz miał jeszcze w rezerwie świeże oddziały, lecz będąc pod wrażeniem polskiego oporu – mimo nalegań sztabu – nie zdecydował się na nocny, zazwyczaj ryzykowny, szturm na umocnione szańce praskie. O godzinie 18:00 Rosjanie przerwali działania i rozpoczęli przygotowania do założenia biwaków na zdobytym polu bitwy. Historycy właściwie są zgodni, że była to błędna decyzja, która uratowała powstanie i pozwoliła Polakom na kontynuowanie walki.

Bitwa pod Grochowem była największą bitwą na kontynencie europejskim od czasów Waterloo w 1815 r. i ten tytuł przysługiwał jej aż do czasów wojny krymskiej (1853–1856). Była też bitwą krwawą – straty polskie szacuje się na 6900–7350 zabitych, rannych i zaginionych, rosyjskie na 9400–10 000 ludzi.

Wiadoma światu ta sławna Olszyna…

Bitwa o Olszynkę Grochowską właściwie od razu obrosła legendą. Dzień 25 lutego stał się wyjątkowo ważny dla kolejnych pokoleń Polaków (np. w lutym 1861 r., z okazji 30. rocznicy bitwy, w Warszawie miała miejsce wielka demonstacja, która była jedną z pierwszych wielkich manifestacji patriotycznych poprzedzających wybuch powstania styczniowego), a lasek, o który toczyły się walki i wokół którego powstało wiele żołnierskich mogił, został otoczony specjalnym kultem. Z gałęzi olchowych zaczęto wyrabiać biżuterię patriotyczną, zwłaszcza krzyżyki. To o takim krzyżyku pisał Artur Oppman w swoim słynnym wierszu:

Maleńki krzyżyk z gałązki wiotkiej,

Na złotych skuwkach napis i data –

Z ust bladych uśmiech zakwita słodki,

Z wyblakłych oczu łza srebrna zlata;

Z tą się pamiątką dla babci starej

Rzewne i miłe wiążą wspominki:

Ma niepojęte dla obcych czary

Krzyżyk z Olszynki!

Powstały również pieśni o bitwie. Jedna z nich, „Pola Grochowskie”, nucona na melodię „Witaj majowa jutrzenko”, wzywała do kultywowania pamięci o poległych. Śpiewano w niej m.in. takie słowa:

[…] Przestrzeń opodal Grochowa,

Gdzie poległych są mogiły,

Wieczną pamięć nam dochowa,

Żeś nas wspierał Boże miły

Twój to cud, wielki cud,

Żeś ocalił wolny lud. […]

Większy cmentarz od Powązek

Przedstawia lasek, choć mały;