Stany Zjednoczone według Olivera Stone’a

W jednym z wywiadów Oliver Stone wyznał: „Interesują mnie alternatywne punkty widzenia”. Wybór takiej perspektywy, manifestowanej w najgłośniejszych produkcjach firmowanych jego nazwiskiem, przyniósł mu ogromną popularność i uznanie ze strony krytyków i jurorów: Stone był 11-krotnie nominowany do Nagród Akademii, trzykrotnie odbierał statuetkę Oscara i Złoty Glob, do tego zaś trzeba doliczyć kilkadziesiąt innych prestiżowych wyróżnień filmowych. Z drugiej strony jednak, właśnie ze względu na konsekwentne przyjmowanie „alternatywnych punktów widzenia”, Stone postrzegany jest jako jeden z najbardziej kontrowersyjnych twórców w uniwersum amerykańskiego kina.

Kontrowersje dotyczą przy tym nie tylko jego dzieł, ale także postaw i poglądów. Reżyser bulwersował więc opinię publiczną (a przynajmniej jej część) aprobatą poczynań i stylu rządów Władimira Putina, czemu dał zresztą wyraz w cyklu dokumentów „The Putin Interviews”, wyemitowanych w 2017 r., a więc już po aneksji Krymu. Głęboki niepokój budziły jego wypowiedzi o Hitlerze, który miałby być jedynie „kozłem ofiarnym”, a coś więcej niż niepokój – uwagi na temat „żydowskiej dominacji w mediach” uniemożliwiającej „poważną debatę o Holokauście”, odnotowane z oburzeniem przez „Haaretz”, jeden z najbardziej wpływowych izraelskich dzienników, wydawany też po angielsku. Sprawy nie ułatwiał fakt, że Stone ma żydowskie korzenie.

Czytaj więcej

Historia

Wszystkie twarze Lee Harveya Oswalda

Wiele poszlak wskazuje, że człowiek oskarżony o zabójstwo prezydenta Kennedy’ego pracował dla sowieckich tajnych służb. Ale czy tylko dla nich?

Znany jest też z bardzo surowych opinii o kolejnych amerykańskich prezydentach. Niewielu dziwiło, że sympatyzujący z lewicą i słynący z obrazowych metafor reżyser porównywał Donalda Trumpa do biblijnych demonów, ale potępienie Baracka Obamy – na którego głosował – za zbudowanie systemu inwigilacji obywateli „gorszego niż Stasi” było już dla Amerykanów zaskoczeniem. Gdy zaś w lipcu 2023 r. przyznał, że żałuje głosu oddanego na Joe Bidena, bo ten może przyczynić się do wybuchu III wojny światowej, nawet zdeklarowani wielbiciele jego dokonań poczuli się zdezorientowani.

Jednak największe dyskusje wywoływały jego filmy, bo też w nich właśnie najdonośniej – a chodzi tu również o zasięg tego przekazu – krytykował politykę Stanów Zjednoczonych w II połowie XX w., najważniejsze amerykańskie instytucje, a poniekąd i amerykańskie społeczeństwo. „Pluton” z 1986 r. ściągnął na Stone’a oskarżenia o znieważanie pamięci weteranów wojny w Wietnamie. W tym przypadku reżyser mógł się bronić: wszak brał udział w tej wojnie jako ochotnik, odbył pełną turę, był dwukrotnie ranny i został odznaczony Brązową Gwiazdą i Purpurowym Sercem, a więc odznaczeniami, które dają powód do dumy. Jego „Urodzeni mordercy” z 1994 r. doczekali się reakcji mocniejszej, bo zdaniem krytyków obraz, który miał być miażdżącym rozliczeniem się ze światem mediów masowych i mechanizmami kreacji celebrytów, w istocie bez uzasadnienia epatował przemocą i okazał się pochwałą nihilizmu.

Najgwałtowniejsza burza rozpętała się jednak wokół „JFK” z 1991 r. Filmem zainteresowały się najbardziej opiniotwórcze amerykańskie tytuły prasowe, zarzucając twórcy manipulację faktami i formułowanie bezpodstawnych oskarżeń wobec czołowych postaci polityki i osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa w latach 60. i 70. XX w., w tym wobec następcy Kennedy’ego w Białym Domu – Lyndona B. Johnsona. Jon Margolis z „Chicago Tribune” nazywał film „obrazą dla inteligencji”, a na łamach „The New York Times” stwierdzano wprost, że film podważa zaufanie do rządu Stanów Zjednoczonych w kwestii zamachu na prezydenta, a zatem i w każdej innej kwestii. Film obejrzał Walter Cronkite, legenda amerykańskiego dziennikarstwa telewizyjnego, człowiek, który komentował na żywo wydarzenia w Dallas 22 listopada 1963 r. – i był tak wzburzony, że skrytykował nie tylko film, ale i autorów pozytywnych recenzji prasowych, podkreślając przy tym, że w filmie nie ma „ani krzty prawdy”. Ta burza właściwie nie ucichła, powraca głośnym echem przy okazji każdej rocznicy zamachu. Warto więc przypomnieć, o czym lub o kim właściwie jest film i co w rzeczywistości sugeruje nam jego twórca.

„Wielki Jim” prowadzi śledztwo

Trzeba zacząć od początku: co zainspirowało Stone’a do zrealizowania tak kontrowersyjnego filmu? Urodzony w 1946 r. reżyser chciał go nakręcić, bo uważał zabójstwo Kennedy’ego za jedno z najbardziej traumatycznych doświadczeń swojego pokolenia. Bezpośrednią inspiracją były jednak dwie książki, które stały się podstawą scenariusza: „Crossfire: The Plot that Killed Kennedy” Jima Marrsa oraz „On the Trail of the Assassins” Jima Garrisona. Tę pierwszą napisał popularny dziennikarz i pisarz specjalizujący się w teoriach spiskowych i poszukiwaniu dowodów na istnienie UFO. Tu warto jednak zająć się autorem drugiej z książek, choćby dlatego, że to on jest właściwie głównym bohaterem filmu Stone’a.

Kadr z kilkunastosekundowego amatorskiego filmu Abrahama Zaprudera z zamachu na JFK w Dallas, 22 listopada 1963 r.

Zapruder film

Earling Carothers Garrison, bo takie nosił pierwsze imię, zanim stał się Jamesem, przez przyjaciół zwany był „Wielkim Jimem” ze względu na imponujący wzrost (198 cm) i potężną posturę, różnił się nieco wyglądem od odtwarzającego jego postać Kevina Costnera. Co ważniejsze, jeśli wierzyć wspomnieniom znających go ludzi, był też mniej subtelny, powściągliwy i skromny niż jego filmowy odpowiednik. Złośliwi powiadali, że lubił rozgłos.

W 1961 r. Jim Garrison został prokuratorem okręgowym w Nowym Orleanie, gdzie dał się poznać jako bezkompromisowy stróż prawa i porządku. Rozpoczął tam od razu zwycięską walkę z prostytucją i lokalami ze striptizem kontrolowanymi przez lokalną mafię. Dzięki tym sukcesom trafił na pierwsze strony gazet. Ten „postrach przestępców” miał ponoć przy tym, jak twierdzili jego współpracownicy, „złote serce” – zdarzało mu się uwalniać podejrzanych, gdy wstawili się za nimi ich bliscy. Istniało jednak i mroczne oblicze Jima Garrisona. Zarzucano mu, że dokonuje licznych aresztowań bez dowodów, kierując się jedynie intuicją lub niesprawdzonymi donosami. Wkrótce po objęciu urzędu wdał się też w konflikt z miejscowymi sędziami, oskarżając ich o przyjmowanie łapówek i spiskowanie przeciw niemu. Ostatecznie to on sam został skazany za zniesławienie.

W 1966 r. do Garrisona dotarły informacje rozpowszechniane przez miejscowego prywatnego detektywa Jacka Martina. Martin twierdził mianowicie, że jego były przełożony, szef agencji detektywistycznej Guy Banister widywany był w towarzystwie człowieka nazwiskiem David Ferrie, a ten z kolei był dobrym znajomym Lee Harveya Oswalda. Tak rozpoczęło się najważniejsze śledztwo w karierze prokuratora Garrisona, które doprowadziło, co godne podkreślenia, do jedynego procesu sądowego związanego z zamachem na prezydenta Kennedy’ego.

Oczywiście podejrzeń Garrisona nie wzbudziła jedynie niezbyt spójna opowieść przypadkowej osoby. Liczący 888 stron raport, który 24 września 1964 r., po dziesięciomiesięcznym dochodzeniu, przedstawiła komisja Warrena, nikogo nie usatysfakcjonował. Prawdziwi lub samozwańczy eksperci wskazywali na liczne nieścisłości, prasa brukowa od dawna publikowała coraz bardziej sensacyjne teorie i chętnie płaciła za „nieznane relacje świadków”, a ustalenia komisji kwestionowali nawet politycy najwyższego szczebla. Podważać je miał m.in. senator Russell B. Long, który podzielił się przemyśleniami z Garrisonem (według innej wersji był to Hale Boggs, najmłodszy członek komisji Warrena, co stawiałoby raport w nowym świetle).

Kadr z „JFK”: popisowa rola Tommy’ego Lee Jonesa, który zagrał Claya Shawa – biznesmena podejrzewanego o udział w spisku

Warner Bros

Śledztwo, mające na celu udowodnić istnienie spisku z udziałem kilku mieszkańców Nowego Orleanu, rozrastało się z biegiem czasu o nowe wątki, takie jak ruchy kubańskich kontrrewolucjonistów, inwazja w Zatoce Świn i specjalne operacje CIA (Ferrie jako pilot miał wykonywać dla agencji tajne zadania), zaangażowanie FBI (Banister pracował w FBI), a nawet niejasne powiązania domniemanych spiskowców z kręgami wojskowymi, finansowymi i przemysłowymi. W tle sprawy pojawiał się zatem spisek znacznie bardziej przerażający. Trwające ponad dwa lata dochodzenie przyniosło dwa rezultaty. Po pierwsze, Jim Garrison doprowadził do pierwszego publicznego pokazu filmu nakręconego w chwili zamachu przez Abrahama Zaprudera. Materiał ten, ukazujący śmierć prezydenta, do dziś jest jednym z koronnych argumentów przeciwników koncepcji „samotnego strzelca”. Po drugie, w 1969 r. Garrison aresztował i postawił przed sądem zamożnego nowoorleańskiego biznesmena Claya Shawa (popisowa rola Tommy’ego Lee Jonesa), którego uważał za współorganizatora spisku. Ale gdy sprawa trafiła pod obrady ławy przysięgłych, ta w ciągu niespełna godziny jednogłośnie uznała go za niewinnego.

Obsesja czy strategia?

Stone wyolbrzymił wątki przewijające się w śledztwie i przekształcił je w uniwersalne oskarżenie wszystkich niemal amerykańskich instytucji władzy, Jima Garrisona zaś ukazał jako nieugiętego bojownika o prawdę. A że film został znakomicie zrealizowany i tym samym skutecznie oddziaływał na wyobraźnię widzów, jego wydźwięk zaniepokoił nawet Kongres Stanów Zjednoczonych. W rezultacie powstały nowe akty prawne pozwalające na stopniowe udostępnianie przez Archiwum Narodowe dokumentacji związanej z zamachem i prowadzonymi dochodzeniami – co pierwotnie miało się wydarzyć dopiero w 2039 r. Z okazji tej chętnie skorzystali dziennikarze, zaglądając m.in. do akt zgromadzonych przez zespół Garrisona. Okazało się wtedy, że tezy prokuratora, a co za tym idzie, narracja reżysera, są w zasadzie nie do obrony.

Znany amerykański krytyk filmowy Roger Ebert napisał w – bardzo przychylnej zresztą – recenzji „JFK”, że nie jest to film o sprawie prowadzonej przez Garrisona, lecz o obsesji Garrisona. Wielu badaczy i publicystów również podążyło tym tropem, wskazując, że Jim Garrison doświadczał po prostu tych samych emocji, co znaczna część społeczeństwa amerykańskiego – gniewu, rozgoryczenia, frustracji. Nie chciał przyjąć do wiadomości, że tak wybitny przywódca mógł zginąć z ręki nieporadnego życiowo, chwiejnego, dość infantylnego, a być może zaburzonego umysłowo samotnika. Musiał więc ujawnić spisek. W efekcie, świadomie lub w zaślepieniu, lekceważył wszelkie dane, które nie pasowały do z góry przyjętych założeń i dążył do celu wszystkimi dostępnymi środkami.

Komisja Warrena – specjalna komisja śledcza powołana 29 listopada 1963 r. w celu zbadania sprawy zabójstwa prezydenta Johna F. Kennedy’ego

Library of Congress

Zbagatelizował więc to, że Jack Martin miał problemy z alkoholem, był karany i leczył się psychiatrycznie. Nie mógł nie zauważyć, że inny świadek, Dean Andrews, który skierował jego uwagę na rzekomego prowodyra spisku, tajemniczego Claya Bertranda, za każdym razem podawał inny opis tej osoby, dlatego uznanie, że Bertrandem jest Clay Shaw, nie opierało się na twardych dowodach. Kolejni przesłuchiwani, których zeznania miały potwierdzać sekretny związek między Oswaldem, Ferriem i Shawem oraz ich podejrzane działania, nie potrafili rozpoznać tych mężczyzn na zdjęciach. Wreszcie kluczowy świadek Perry Russo, który rozpoznał Shawa podczas rozprawy i miał wiele do powiedzenia o prywatnym przyjęciu z udziałem wszystkich podejrzanych, podczas którego rozmawiano o zamordowaniu Kennedy’ego, zdaniem biegłych został przez śledczych Garrisona „przygotowany” do zeznań za pomocą długotrwałych przesłuchań, środków chemicznych (w tym pentotalu sodu, czyli tzw. serum prawdy), a nawet hipnozy. Jak zresztą podkreślali przyglądający się sprawie dziennikarze, fakt, że podejrzani być może się znali oraz ich pełne złorzeczeń prywatne rozmowy o znienawidzonym polityku nie świadczą jeszcze o istnieniu zbrodniczego spisku. Co ciekawe, ten argument podnoszony jest często przez polskich autorów piszących na temat zamachu.

Obsesyjny charakter działań Garrisona zdaje się potwierdzać wyłaniająca się z dokumentów ewolucja jego przeświadczeń. Początkowo prokurator zakładał istnienie tajnego porozumienia małej grupy nowoorleańskich homoseksualistów, w jakiś sposób powiązanych z zabójstwem prezydenta. Główni podejrzani, jak Ferrie i Shaw, rzeczywiście byli związani z tym środowiskiem, a jego przedstawiciele nie mogli liczyć w owym czasie na społeczną akceptację i tworzyli zamknięte grona, nie byli więc godni zaufania z zasady. Grupa ta jednak w notatkach Garrisona szybko transformowała w lokalną placówkę potężnego spisku uknutego przez „kompleks militarno-przemysłowy”. A taka potęga zdolna jest do wszystkiego. Gdy więc jeszcze na początku śledztwa Garrison dowiedział się, że Ferrie zmarł nagle (zdaniem lekarzy z przyczyn naturalnych), nie porzucił sprawy mimo sugestii członków swojej ekipy i uznał bez wahania, że w grę musi wchodzić morderstwo lub samobójstwo. Warto w tym miejscu przypomnieć, że kilkunastominutowa opowieść o uwikłaniu „kompleksu militarno-przemysłowego” w spisek, którą pan X (w tej roli Donald Sutherland) dzieli się z Garrisonem, by ten zdał sobie sprawę ze skali tego, co próbuje ujawnić, to jedna z najważniejszych i najbardziej zapadających w pamięć sekwencji w filmie Stone’a.

Gwoli ścisłości, Stone, który odbył z prawdziwym Garrisonem długą rozmowę, przyznawał, że prokurator popełnił mnóstwo błędów i zbyt łatwo dawał wiarę plotkom. Zarazem jednak podziwiał jego determinację i niezłomność w obliczu potężnych przecież przeciwności. Może zatem możliwa jest inna interpretacja wysiłków Garrisona i przekazu Stone’a? Może prokuratorowi wcale nie zależało na tym, aby skazano Claya Shawa, lecz na tym, aby przez głośny, relacjonowany w mediach i szeroko dyskutowany w przestrzeni publicznej proces uświadomić Amerykanom, że oficjalne wyjaśnienia dotyczące zamachu, które im przedstawiono, są zupełnie nieprawdopodobne i opierają się na kłamstwach, przeinaczeniach i przemilczeniach? Może Stone wcale nie chciał uwiarygadniać mętnego śledztwa Garrisona, lecz przypomnieć o jego przesłaniu? Wszak nie tylko oni dwaj mieli – i podsycali – wątpliwości.

„Zagadka owiana tajemnicą”

„Zagadka owiana tajemnicą, ukrytą we wnętrzu enigmy” – powiedział niegdyś Winston Churchill o Rosji. To samo zdanie wypowiada w filmie David Ferrie, wyrażając przy okazji przekonanie, że nikt nigdy nie rozwiąże sprawy zabójstwa prezydenta Kennedy’ego. To przekonanie do dziś podziela wielu Amerykanów. I trudno się dziwić, bo utrwalały je konsekwentnie również instytucje, których zadaniem było uciąć wszelkie spekulacje.

W filmie „JFK” prokuratorowi Garrisonowi (Kevin Costner, pierwszy z lewej) o spisku na życie prezydenta Kennedy'ego opowiada pan X (w tej roli Donald Sutherland)

Warner Bros