Węzeł polityczny

Rok 1925 kończy się ponownym krachem ekonomicznym – reforma walutowa sprzed ponad roku nie wystarcza dla zabezpieczenia gospodarki. Rywalizujące ze sobą ugrupowania parlamentarne nie potrafią zbudować konsensusu wobec drastycznego alarmu. Brutalna polityka celna Niemiec wobec Polski staje się skuteczna, gdy brakuje obok międzynarodowego wsparcia sojuszników. Marszałek Piłsudski, spoza Parlamentu, grozi polityczną aktywizacją oddanych mu żołnierzy. Przewrót wojskowy, 12–14 maja 1926, łamie reguły Konstytucji, stanowi dyktatorskie przecięcie kadencji prezydenckiej i rządowej. Znacząca liczba ofiar zamachu nie tylko naznacza krwią władze pomajowe, ale też wzmacnia podział wewnętrzny. Ta walka postawionych sztucznie po dwóch stronach barykady oddziałów Wojska Polskiego dzieli głębiej społeczeństwo, wzmacniając w nim zarazem nienawiść ideologiczną.

Gen. Gustaw Orlicz-Dreszer w przemówieniu do Marszałka Piłsudskiego

Chcemy, byś wierzył, że gorące chęci nasze, byś nie zechciał być w tym kryzysie nieobecny, osieracając nie tylko nas, wiernych Twoich żołnierzy, lecz i Polskę, nie są tylko zwykłymi uroczystościowymi komplementami, lecz że niesiemy Ci, prócz wdzięcznych serc, i pewne, w zwycięstwach zaprawione szable.

Sulejówek, 15 listopada 1925

[Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 8, Warszawa 1937]

Zofia Moraczewska (działaczka społeczna i feministyczna) w liście do siostry

Atmosfera znów bardzo niespokojna z powodu upadku [rządu Władysława] Grabskiego, spadku złotego i nowego przesilenia. Jędrzej [Moraczewski, mąż, poseł PPS] wrócił w sobotę w nocy z posiedzenia, ale chodzi tu jak struty. Bardzo pesymistycznie ocenia sytuację i nosi się z zamiarem złożenia mandatu, ponieważ przestał wierzyć w zdolność twórczą Sejmu, a nie chce brać odpowiedzialności jako poseł za dalszy rozwój wypadków. [...] Nade wszystko boi się, że wyjdzie gabinet urzędniczy, który w obecnych warunkach absolutnie niczego nie dokona – a przewlekanie ratunku i ponowne przesilenie pociągnie za sobą katastrofalne następstwa.

Sulejówek, 16 listopada 1925

[Listy Zofii Moraczewskiej do siostry, Heleny Kozickiej. BN rps 11509 IV]

Maciej Rataj (marszałek Sejmu) w dzienniku

Codzienne prawie demonstracje bezrobotnych pod Ministerstwem Pracy i urzędem zapomóg; bierne zachowanie się władz, prostracja ośmiela elementy wywrotowe. Mówi się na wszystkie strony o zamachu komunistycznym, 1 maja oczekuje się z niepokojem w kołach burżuazyjnych, atmosfera niepewności i podniecenia.

Warszawa, 30 marca 1926

[Maciej Rataj, Wspomnienia i dziennik z lat 1918–1927, t. 3, Dziennik z lat 1925–1927, zbiory rękopisów Biblioteki Narodowej, sygn. rps 6434 III]

Płk Ludwik Kmicic-Skrzyński (szef sztabu 2. Dywizji Kawalerii)

Gen. Orlicz-Dreszer powiedział mi, że być może zajdzie potrzeba, by wojsko wystąpiło i powstrzymało upadek państwa, że może Marszałek powoła nas ponownie pod swoje rozkazy... [...] Generał kazał mi przemyśleć i przygotować sprawę łączności z oddziałami dywizji, tak by mogły one wystąpić alarmowo i forsownym marszem [z Warszawy, Płocka, Ostrołęki, Garwolina, Mińska Mazowieckiego i Ciechanowa] przybyć – na wezwanie – do Warszawy.

Warszawa, kwiecień 1926

[Ludwik Kmicic-Skrzyński, Przewrót Majowy 1926 roku, Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie, sygn. 24/5/2/1/A.11a]

Józef Piłsudski w wywiadzie

Momentem, który mnie zmusił do decyzji, było utworzenie rządu [Wincentego Witosa], przypominającego mi bezecnej pamięci rząd [z koalicji PSL „Piast" z Chrześcijańskim Związkiem Jedności Narodowej w 1923 roku], z powodu którego wyszedłem ze służby państwowej, nie chcąc swoim imieniem i służbą popierać ludzi, którzy, zdaniem moim, brali udział w najcięższej zbrodni, dokonanej na Polsce – w zabójstwie Prezydenta Rzeczpospolitej Gabriela Narutowicza.

Sulejówek, 10 maja 1926

[Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 9, Warszawa 1937]

Aleksandra Piłsudska

O godzinie siódmej rano [Piłsudski] wyjechał z Sulejówka do Rembertowa, zapowiadając, że będzie na obiedzie, tak jak zwykle o drugiej trzydzieści. O pierwszej zatelefonował, że plany uległy zmianie i że miał się rozpocząć lada chwila marsz do Warszawy, wobec czego wróci dopiero wieczorem. Jeszcze wtedy ani mąż, ani jego oficerowie nie myśleli o niczym innym, jak tylko o demonstracji.

Sulejówek, 12 maja 1926

[Aleksandra Piłsudska, Wspomnienia, Warszawa 1989]

Mieczysław Rybczyński (minister robót publicznych)

W pałacu Rady Ministrów zjawił się Prezydent Wojciechowski, oświadczając, że jedzie na most Poniatowskiego, aby rozmówić się z Piłsudskim. Od tej chwili właściwie wziął w ręce ster wypadków. Witos wyglądał na zupełnie wykolejonego człowieka, który niepotrzebnie wlazł w całą aferę. Takie wrażenie robił do końca.

Warszawa, 12 maja 1926

[Mieczysław Rybczyński, Wypadki majowe 1926 roku, „Zeszyty Historyczne" nr 86, Paryż 1988]

Por. Henryk Piątkowski (dowódca batalionu Oficerskiej Szkoły Piechoty)

Marszałek, trzymając lewą rękę w kieszeni spodni, prawą rękę położył na klapie narzutki Prezydenta i głębokim głosem z akcentem prośby mówił: „Panie Prezydencie, niech mnie Pan przepuści". Na to Prezydent odpowiedział: „Nie mogę, Panie Marszałku, tu chodzi o Polskę". Na to Marszałek: „Ależ, Panie Prezydencie, właśnie dlatego, że chodzi tu o Polskę, ja tam muszę iść – niech mnie Pan przepuści! Zaręczam Panu, że ani Panu nic się nie stanie, ani tym żołnierzom (tu wskazał na nas) nic się nie stanie, niech mnie Pan przepuści". Prezydent Wojciechowski, stuknąwszy laską o bruk, powiedział dobitnie: „Nie, nie mogę, Panie Marszałku!".

Warszawa, 12 maja 1926

[Henryk Piątkowski, Wspomnienia z „wypadków majowych" 1926 roku, „Bellona", z. III, 1961]

Kajetan Morawski (minister spraw zagranicznych)

Usłyszeliśmy pierwsze strzały i odtąd w tym prostym stwierdzeniu, że to zaledwie osiem lat po odzyskaniu niepodległości Polacy strzelają do Polaków, streścił się dla mnie cały tragiczny sens dalszych wydarzeń.

Warszawa, 12 maja 1926

[Kajetan Morawski, Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice, Paryż 1961]

Herman Lieberman (adwokat, poseł PPS)

13 i 14 maja na ulicach dalej wrzała walka. Wojska Piłsudskiego, po zaciętym oporze szkoły podchorążych, zajęły Belweder opuszczony przez prezydenta i rząd [którzy wycofali się do Wilanowa], po czym Witos ze swoimi kolegami zaniechali dalszego oporu i rozszerzenia wojny na całą Polskę.

Warszawa, 14 maja 1926

[Herman Lieberman, Pamiętniki, Warszawa 1996]

Premier Wincenty Witos

Marszałek Rataj przybył do Wilanowa już późną nocą. W rozmowie z nami oświadczył, że nie nalega na naszą decyzję, jednak widzi beznadziejność dalszej walki, która, w warunkach wytworzonych, poza rozlewem krwi nic przynieść nie może. Jeśliby prezydent i rząd zdecydowali się na ustąpienie, to on mógłby się podjąć pośrednictwa między rządem i Piłsudskim, mimo że dla niego będzie to sprawa bardzo ciężka i przykra. Po złożeniu tego oświadczenia wyszedł, zostawiając nas w pokoju samych. Po jego wyjściu rozpoczęła się ożywiona i szeroka narada. [...] Prezydent Wojciechowski zdecydował się bez namysłu na swoje ustąpienie.