Virtuti Militari. Najwyższe odznaczenie wojskowe

Panowanie Stanisława Augusta bywa różnie oceniane przez historyków. Owszem, podkreśla się jego zasługi na polu kultury i edukacji, próby reform, ustanowienie Konstytucji 3 maja, spór jednak toczy się o jego przejście na stronę targowiczan, a w konsekwencji – carskiej Rosji – co po upadku powstania kościuszkowskiego doprowadziło do III i ostatecznego rozbioru Polski 24 października 1795 r. Miesiąc później król podpisał swą abdykację. Jakkolwiek oceniać taką postawę – w kategoriach zdrady lub tylko słabości charakteru – nie możemy zapominać, że zaledwie trzy lata wcześniej Stanisław August czynił starania, by podnieść morale polskich żołnierzy walczących ze 100-tysięczną armią Katarzyny II. Carycę o interwencję poprosili targowiczanie, którym zależało na przywróceniu praw obowiązujących przed ustanowieniem Konstytucji 3 maja.

Wiosną 1792 r., po rozpoczęciu wojny polsko-rosyjskiej, król (za namową księcia Józefa Poniatowskiego, a zarazem dowódcy wojsk koronnych na Wołyniu, które skutecznie odpierały ataki carskich oddziałów) nakazał, by mennica wykonała pierwsze egzemplarze odznaczeń. Stanisław August tak pisał do swego bratanka: „Przyszło mi do głowy przesłać rodzaj medali owalnych, które z jednej strony mieścić będą moje imię, a z drugiej napis »Virtuti Militari«, a które będzie można nosić, tak jak krzyże orderu Marii Teresy, na wąskiej wstążce podobnej do wstążki Orderu Św. Stanisława. Będą to medale srebrne dla szeregowych, a złote dla oficerów". Napisał również: „Jeżeli czas i okoliczności pozwolą, ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego. Teraz z największym pośpiechem wysyłam Ci 20 medali złotych, oznaczonych dewizą Virtuti Militari, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii. (...) Jest was 16 wymienionych na załączonym wykazie, ale ponieważ może się zdarzyć, iż znajdzie się jeszcze kilku już zasługujących na tę odznakę, dodaję przeto jeszcze 4 dla tych, których nazwiska mi wskażesz. Przesyłam Ci nadto 40 medali srebrnych dla niższych oficerów i prostych żołnierzy, których nazwiska mi nadeślesz". Czy król mógł wówczas przypuszczać, że ustanowiony przez niego Order Virtuti Militari, nadawany wybitnym polskim dowódcom i żołnierzom, przetrwa rozpad Rzeczypospolitej oraz czas rozbiorów? Chyba jednak nie – zwłaszcza, że dość szybko wycofał się ze swej inicjatywy.

Pierwsi odznaczeni orderem

Pierwsze nadania, potwierdzone królewskim podpisem, noszą datę 22 czerwca 1792 r. Otrzymali je: gen. ks. Józef Poniatowski, gen. Tadeusz Kościuszko, gen. mjr Michał Wielhorski, gen. mjr Stanisław Mokronowski, brygadier ks. Eustachy Sanguszko, płk Józef Poniatowski, płk Michał Chomętowski, gen. mjr Józef Zajączek, mjr Józef Chomentowski, mjr Mikołaj Oppeln-Bronikowski, mjr Józef Szczutowski, ppłk Ludwik Kamieniecki, por. Michał Cichocki, por. Ludwik Metzell, szef szwadronu Bartłomiej Giżycki (za: Krzysztof Filipow, „Order Virtuti Militari 1792–1945"). Uroczyste wręczenie medali odbyło się 25 czerwca 1792 r. w Ostrogu na Wołyniu, gdzie znajdował się obóz wojsk Rzeczypospolitej. Odznaczono nimi oficerów i żołnierzy, którzy wyróżnili się w zwycięskiej bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 r.). Niestety, król nie przybył osobiście na tę uroczystość – wymówił się od podróży następującymi słowami: „Czyliż będę miał w obozie wygodę i kuchnię przyzwoitą?". Nie uświetnił zatem swoją obecnością tak doniosłego zdarzenia, mimo że nadania miały podnieść morale jego wojsk, a ponadto odznaczeni mieli stworzyć pierwszy skład kapituły orderu pod przewodnictwem króla jako wielkiego mistrza Orderu Virtuti Militari.

Prawdopodobnie na przełomie sierpnia i września 1792 r., kiedy do Warszawy przybył książę Poniatowski, został spisany statut orderu, o czym możemy przeczytać na stronie Stowarzyszenia Klubu Kawalerów Orderu Wojennego Virtuti Militari (www.virtutimilitari.org.pl). A zatem „ustanowiono statut orderu, jednocześnie zmieniono jego kształt na formę krzyża (forma ta z pewnymi zmianami utrzymała się do dziś). Statut orderu został opracowany na podstawie statutu austriackiego Orderu Wojskowego Marii Teresy. Order miał dzielić się na pięć klas, z czego trzy pierwsze miały formę orderową, dwa pozostałe medalową. (...) Statut wprowadził podział orderu na pięć klas: Krzyż Wielki, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Krzyż Złoty i Krzyż Srebrny, przy czym trzy pierwsze przeznaczone były tylko dla oficerów". Podział na klasy zachował się do dziś.

Jeszcze w 1792 r. król dokonał poprawki dotyczącej nadań, w myśl której uprzednio odznaczonym oficerom Krzyżem Złotym nadano Krzyże Kawalerskie, natomiast ks. Józef Poniatowski jako jedyny otrzymał Krzyż Komandorski. Ustalono formę noszenia krzyży na wstążce błękitnej z czarnymi obwódkami, ponadto Krzyż Wielki był dekorowany srebrną, sześciopromienną gwiazdą. Zatwierdzono także uposażenie w postaci dodatkowego podwójnego żołdu dla odznaczonych Krzyżem Złotym i dodatkowej połowy żołdu dla odznaczonych Krzyżem Srebrnym.

Order Krzyża Wojskowego przeznaczony był jedynie dla żołnierzy. O przyznawaniu decydowały nie urodzenie i status społeczny, lecz czyny waleczne, zgodnie z dewizą: Virtuti Militari – Cnocie Wojskowej: „otrzymają go jedynie ci, którzy nie tylko spełnili należycie swoją powinność tak, jak im to nakazywał honor i obowiązek, ale wyróżnili się przez szczególny czyn, świadczący o ich sercu lub też nie tylko podali korzystne dla przebiegu działań wojskowych rady, ale dopomogli do ich wykonania przez swe wydatne męstwo" (K. Filipow, op. cit.).

Niestety, po przystąpieniu króla do targowiczan order przestano nadawać. 29 sierpnia 1792 r. w Lubomlu konfederacja targowicka ogłosiła uniwersał zakazujący noszenia i przyznawania orderu pod groźbą surowych kar, włącznie z utratą rang wojskowych, oraz zażądała jego zwrotu. Ale już 22 listopada sejm grodzieński uchylił uniwersał konfederacji i przywrócił order jako odznaczenie wojskowe. To z kolei rozwścieczyło Katarzynę II: pod naciskiem posła rosyjskiego Osipa Igelströma król wraz z Radą Nieustającą rezolucją z 7 stycznia 1794 r. uchylił uchwałę sejmową. Stanisław August Poniatowski zabronił noszenia medali i krzyży Virtuti Militari, nakazując ich zwrot w ciągu miesiąca pod groźbą najsurowszych kar. Za kampanię 1792 r. zostało odznaczonych medalami złotymi 63 oficerów i generałów, a medalami srebrnymi – 290 podoficerów i szeregowych. Królewska rezolucja była dla nich obraźliwa i oburzająca.

Wiosną 1794 r. pod dowództwem Tadeusza Kościuszki wybuchło powstanie przeciwko konfederatom i Rosjanom, po klęsce którego Rzeczpospolita znikła z map świata – do końca rozgrabiona przez Rosję, Prusy i Austrię.

Księstwo, królestwo i II Rzeczpospolita

W 1806 r. generał ks. Józef Poniatowski rozpoczął starania o przywrócenie w oddziałach polskich, walczących w wojskach napoleońskich, polskiego orderu wojennego. Ale dopiero od rozkazu z 22 lutego 1808 r. wydanego przez ks. Józefa Poniatowskiego – już jako ministra wojny Księstwa Warszawskiego – odznaczenie zaczęto ponownie nadawać za konkretne czyny bohaterskie na polu walki. Tu warto zaznaczyć, że 10 października 1812 r. został wydany w sprawie orderu dekret, w myśl którego każdy podoficer i szeregowy odznaczony Krzyżem Złotym lub Srebrnym miał prawo pobierać roczną pensję do czasu awansu na oficera lub w przypadku zwolnienia ze służby wojskowej – dożywotnio. W sumie w okresie Księstwa Warszawskiego nadano łącznie 2569 Orderów Virtuti Militari różnego stopnia. Krzyżem Wielkim odznaczono: gen. księcia Józefa Poniatowskiego (25 lutego 1809 r.) oraz marszałka Francji Louisa Nicolasa Davouta (22 marca 1809 r.). Ponadto przyznano: 10 Krzyży Komandorskich, 504 Krzyże Kawalerskie, 23 Krzyże Złote i 1130 Krzyży Srebrnych.

Po kongresie wiedeńskim (1815 r.) i utworzeniu podległego Rosji Królestwa Polskiego order, przy zachowaniu statutu, otrzymał nazwę Order Wojskowy Polski. W myśl jego statutu nadawano ten order uczestnikom kampanii 1812, 1813 i 1814 roku. Wnioski w sprawie orderów rozpatrywała specjalna Komisja Rządowa Wojny. Na mocy dekretu z 5 czerwca 1817 r. utrzymano przywilej dożywotniej pensji dla podoficerów i szeregowych, a dodatkowo oficer odznaczony tym medalem nabywał prawo do uzyskania szlachectwa. W sumie nadano 1213 orderów, a proces nadawania zakończono około 1820 r.

Kiedy wybuchło powstanie listopadowe, wznowiono przyznawanie orderu, który uchwałą Sejmu z 19 lutego 1831 r. otrzymał nazwę Order Virtuti Militari. Pierwsze nadanie nastąpiło 3 marca 1831 r., a ostatnie najprawdopodobniej w październiku 1831 r., ponieważ ostatni naczelny dowódca powstania listopadowego, gen. dyw. Maciej Rybiński, nadawał ordery na emigracji już po upadku powstania. Po klęsce polskiego zrywu ówczesny car Rosji Mikołaj I zniósł order, a rozkazem z 12 stycznia 1832 r. zdegradował Order Virtuti Militari do rangi rosyjskiej odznaki, którą nadano... ponad 100 tysiącom carskich żołnierzy, którzy tłumili powstanie listopadowe. Car tak uzasadnił utworzenie nowej odznaki: „Aby upamiętnić wyjątkowe zasługi Naszej armii w czasie działań wojennych przeciw polskim buntownikom, uznałem za rzecz sprawiedliwą przyznać wszystkim żołnierzom uczestniczącym bezpośrednio w tych działaniach Odznakę Zaszczytną za Zasługi Wojenne, która należy do Królestwa Polskiego, oraz ustanowić na wstążce jej, lecz starszy od niej medal na pamiątkę poskromienia Warszawy". Ustanowiony przez Mikołaja I po upadku powstania listopadowego Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 r. noszony był na wstędze Orderu Wojskowego Polski!

Powrót do II Rzeczpospolitej

Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 r. Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej na mocy ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 r. przywrócił order ustanowiony w 1792 r. przez króla Stanisława Augusta, nadając mu nazwę Orderu Wojskowego Virtuti Militari. Zgodnie z ustawą przywrócone zostało dawne znaczenie orderu jako „nagrody (...) czynów wybitnego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra Ojczyzny". Restytuowany order zachował dawny podział na pięć klas oraz ich nazwy. W ustawie określono podstawowe parametry orderu, zasady jego noszenia, kwalifikacje czynów, za które żołnierze mogli otrzymać poszczególne klasy orderu, oraz prawa i przywileje odznaczonych.

Zgodnie z ustawą z 1 sierpnia 1919 r. święto orderu miało być obchodzone 3 maja. Ponadto ustawa stanowiła m.in., że każdy kawaler orderu (bez względu na klasę i inne pobory otrzymywane z tytułu wykonywanej pracy) będzie otrzymywał dożywotnio roczną pensję orderową w wysokości 300 zł (co warte podkreślenia, w tej wysokości była wypłacana do 1939 r.). Odznaczonym przyznano przywilej pierwszeństwa przy przydziale ziemi, obejmowaniu posad rządowych, przyjmowaniu do zakładów dla inwalidów oraz uzyskiwaniu dla własnych dzieci miejsc stypendialnych w rządowych placówkach oświatowych oraz zakładach wychowawczych.

Jednym z doniosłych wydarzeń z tego okresu była uroczystość z dnia 22 stycznia 1920 r. Wówczas to, w rocznicę wybuchu powstania styczniowego, z nadania Józefa Piłsudskiego Krzyżami Srebrnymi udekorowani zostali powołani przez Naczelnika członkowie Kapituły Orderu (w jej składzie znaleźli się: marszałek Polski Józef Piłsudski – przewodniczący, generał broni Józef Haller; generał porucznik Wacław Iwaszkiewicz, generał podporucznik Jan Romer, generał podporucznik Bolesław Roja, generał podporucznik Edward Śmigły-Rydz, generał podporucznik Franciszek Latinik, pułkownik Mieczysław Kuliński, pułkownik Stanisław Skrzyński, major Mieczysław Mackiewicz, kapitan Andrzej Kopa, kapitan Adam Koc; warto jeszcze nadmienić, że 24 listopada 1922 r. powołano nową Kapitułę Orderu z nieco zmienionym składem, ale nadal z marszałkiem Piłsudskim jako jej przewodniczącym).

Nowa ustawa z 25 marca 1933 r. jako dzień święta orderu ustanawiała 11 listopada. Zmieniono także nazwę na Order Wojenny Virtuti Militari (a nie jak dotychczas: „Wojskowy"). Wprowadzone zostały zmiany w wizerunku odznak orderowych, precyzyjniej określono warunki przyznawania poszczególnych klas orderu (uzależniono je od funkcji odznaczonego i kwalifikacji czynu). Ponadto ustawa rozszerzała zakres przywilejów. Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari otrzymali dodatkowo uprawnienia do 80 proc. zniżki kolejowej oraz leczenia na koszt skarbu państwa, jeżeli choroba była skutkiem służby wojskowej w czasie wojny. Państwo polskie było zobowiązane również zapewnić im godziwą pracę, godne utrzymanie, natomiast niezdolni do pracy i niemający odpowiednich warunków materialnych otrzymywali zaopatrzenie jak dla osób szczególnie zasłużonych. Ponadto od 1933 r. roczna pensja orderowa w wysokości 300 zł była zwolniona od wszelkich podatków i nie mogła być zajęta sądownie.

W II RP (do 1 września 1939 r.) nadano łącznie 8389 Orderów Wojennych Virtuti Militari, w tym również cudzoziemcom. Krzyżem Wielkim z gwiazdą (I klasy) odznaczono m.in. Ferdynanda I – króla Rumunii, Alberta I – króla Belgów, Aleksandra I – króla Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Wiktora Emanuela III – króla Włoch, a także Karola II – króla Rumunii.

II wojna światowa i lata PRL

Napaść na Polskę we wrześniu 1939 r. – zarówno przez hitlerowskie Niemcy, jak i Związek Radziecki – była kolejnym aktem zaborczym dokonanym przez naszych sąsiadów, zaledwie po dwóch dekadach odrodzonej i niepodległej Rzeczypospolitej. Znowu Polacy chwycili za broń i znowu ponieśli klęskę – napadnięci z dwóch stron i opuszczeni przez sojuszników. By podnieść morale tych żołnierzy, którzy ocaleli i przedarli się na Zachód, po utworzeniu we Francji Polskich Sił Zbrojnych rozkazem Naczelnego Wodza gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 1940 r., a ogłoszonym w Dzienniku Rozkazów nr 1 w styczniu 1941 r., przywrócono nadawanie Orderu Virtuti Militari z zachowaniem przepisów obowiązujących w ustawie z 25 marca 1933 r.

Po zakończeniu wojny na mocy dekretu prezydenta RP na uchodźstwie (z 11 czerwca 1945 r.) ustalono, że Order Virtuti Militari klasy I, II i III będzie nadawał prezydent RP na wniosek Kapituły Orderu, a klasy IV i V – na wniosek naczelnego wodza.

W latach 1940–1989 nadano w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie łącznie 6160 orderów. Krzyży I klasy nie przyznano, natomiast Krzyżem Komandorskim (II klasy) zostali odznaczeni: gen. dyw. Władysław Anders, gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski, gen. bryg. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, gen. bryg. Franciszek Kleeberg (pośmiertnie, w 1970 r.), gen. bryg. Wiktor Thommée (pośmiertnie, w 1970 r.).

Dekretem z dnia 11 listopada 1976 r. ówczesny prezydent RP na uchodźstwie w Londynie Stanisław Ostrowski nadał zbiorowo Order Virtuti Militari (nr 14384) żołnierzom polskim zgładzonym w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni, dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię niepodległości Polski. Krzyż został zawieszony na Pomniku Katyńskim w Londynie.

Tymczasem w kraju prawo do nadawania orderu szybko przyznali sobie komuniści. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 grudnia 1944 r. o orderach, odznaczeniach oraz medalach uznał Order Virtuti Militari za odznaczenie wojskowe Rzeczypospolitej Polskiej. W myśl dekretu order mógł być nadawany przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej na wniosek przewodniczącego PKWN lub Naczelnego Dowódcy WP. Dekret zachował zasadnicze postanowienia ustawy z 1 sierpnia 1919 r., zniósł jednak zgromadzenia kawalerów orderu, jego kapitułę oraz comiesięczną dodatkową pensję dla odznaczonych.

W 1945 r. komunistyczne władze odznaczyły najwyższym orderem (I klasy) radzieckich marszałków i generałów, m.in. Iwana Koniewa, Gieorgija Żukowa, Konstantego Rokossowskiego, Aleksieja Antonowa i Nikołaja Bułganina. W 1976 r., w proteście przeciw odznaczeniu przez władze PRL sowieckiego przywódcy Leonida Breżniewa orderem I klasy, przedwojenni dowódcy wojskowi zorganizowali uroczystość złożenia na Jasnej Górze swoich Orderów Virtuti Militari.

Po ustrojowej przemianie 1989 r. 16 października 1992 r. Sejm uchwalił ustawę, na mocy której orderowi nadano ponownie nazwę Order Wojenny Virtuti Militari. Została przywrócona Kapituła Orderu Wojennego Virtuti Militari. Określono również szczegółowe kryteria nadawania (tylko przez prezydenta RP), podobnie jak w ustawie z 25 marca 1933 r. Dodano również, że order może być nadany jedynie w czasie wojny lub nie później niż przez pięć lat od jej zakończenia.

W 1995 r. Kapituła Orderu Virtuti Militari ustosunkowała się do legalności nadań tego odznaczenia w okresie Polski Ludowej. W specjalnym dokumencie zostało zapisane: „w obronie i przez szacunek dla tych niewątpliwych zasług [polskich żołnierzy walczących na wszystkich frontach w obronie ojczyzny] stwierdzamy jednak głośno i dobitnie, że praktyka nadań przez władze Polski Ludowej Orderów Virtuti Militari, zwłaszcza najwyższych klas nadanych w bezprecedensowej liczbie przedstawicielom obcego mocarstwa, to obraza honoru polskiego żołnierza". Order Wojenny Virtuti Militari po 1989 r. nie był nadawany. ©?

KLASYFIKACJA ORDERU VIRTUTI MILITARI (obowiązująca po ustawie z 25 marca 1933 r.)

? Krzyż Wielki I klasa – przyznawany naczelnemu wodzowi za zwycięską wojnę, wyjątkowo już po jej zakończeniu także dowódcy armii lub wyższemu dowódcy za całokształt pracy wojennej przy wykazaniu się wybitnymi wynikami w poszczególnych kampaniach.

? Krzyż Komandorski II klasa – mógł go otrzymać zarówno dowódca armii albo wyższy dowódca, wyjątkowo dowódca grupy lub dywizji za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej mającej duże znaczenie dla przebiegu wojny, jak również oficer, który przyczynił się wybitnie do rozstrzygającego zwycięstwa.

? Krzyż Kawalerski III klasa – mógł być nadany dowódcy oddziału (do dowódcy armii włącznie) za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, a wyjątkowo mógł być przyznany oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli ta współpraca przyczyniła się do rozstrzygającego zwycięstwa w bitwie.