Wobec tego rodzi się pytanie, jakie mogły być przyczyny pozwolenia na bezkarność. Jedną z nich jest na pewno powszechnie podnoszony przez badaczy problemu fakt bardzo szerokiego uwikłania społeczeństwa niemieckiego w bezpośrednie popełnianie zbrodni w okresie wojny czy co najmniej entuzjastyczne popieranie działań NSDAP, w tym także tych o charakterze zbrodniczym.
Znamiennym przykładem takiego uwikłania są sędziowie i prokuratorzy, którzy w RFN często pracowali na tych samych stanowiskach, co w okresie III Rzeszy.
Kolejnym elementem tłumaczącym bezkarność zbrodniarzy niemieckich jest czynnik międzynarodowy. Po prostu nastąpiła zmiana polityczna i to ZSRR stał się głównym wrogiem zachodniego świata. RFN jawił się jako ważny sojusznik, którego nie można destabilizować. Rozliczanie zbrodniarzy wojennych mogłoby wzbudzić niezadowolenie społeczeństwa RFN, gdyż okazałoby się, że odnosi się ono do znacznego odsetka ówczesnej populacji.
Wbrew pozorom II wojna światowa wcale nie stanowi zamkniętego rozdziału w sensie prawnym. Czy stanie się to dopiero wtedy, gdy odejdą zarówno ostatni świadkowie, jak i ostatnie ofiary, które przeżyły ten czas? Czy też gdy umrą lub zostaną osądzeni ich ostatni kaci?
Bogusław T. Czerwiński jest prokuratorem Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu. Podczas pisania artykułu korzystał z: „Niemieckie ludobójstwo na narodzie polskim (1939–1945)" Krystyny Daszkiewicz, „Crimen lease iustitiae. Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnie sądowe według prawa norymberskiego, niemieckiego, austriackiego i polskiego" Witolda Kuleszy, „Zapomniani kaci Hitlera Volksdeutcher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940" pod redakcją Izabelli Mazanowskiej i Tomasza Sylwiusza Cerana
Heinz Reinefarth dowódca oddziałów, które masakrowały ludność cywilną Warszawy
Z zawodu prawnik, przed powstaniem m.in. uczestniczył w kampanii polskiej 1939 r. i francuskiej 1940 r. oraz wojnie ze Związkiem Sowieckim, miał za sobą karierę w niemieckim aparacie policyjnym w Protektoracie Czech i Moraw oraz Głównym Urzędzie Policji Porządkowej w Berlinie. Od 1944 r. sprawował funkcję dowódcy SS i Policji w Kraju Warty. W czasie powstania, oprócz przeprowadzenia rzezi Woli, Reinefarth dowodził oddziałami niemieckim w walkach o Stare Miasto, Powiśle i Czerniaków. Odpowiadał za masowe zbrodnie na cywilach, likwidację jeńców wojennych oraz chorych przebywających w szpitalach i pracującego w nich personelu medycznego. Po wojnie Reinefarth trafił do niewoli brytyjskiej, nie został jednak wydany Polakom. Jako lokalny polityk prawicowy w 1951 r. został burmistrzem Westerland na wyspie Sylt, potem – posłem do Landtagu. Zmarł jako szanowany obywatel w 1979 r.
Erich von dem Bach głównodowodzący wojsk niemieckich tłumiących powstanie
Był weteranem I wojny światowej. Jako członek Freikorpsu brał udział w tłumieniu powstań śląskich. Po zajęciu Polski przez Niemcy w 1939 r., będąc wyższym dowódcą policji i SS na Śląsku, von dem Bach odpowiadał m.in. za akcje pacyfikacyjne oraz deportacje tysięcy Polaków do Generalnego Gubernatorstwa. Był również zastępcą komisarza Rzeszy do spraw umacniania niemczyzny. W związku z atakiem Niemiec na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 r. von dem Bach został przydzielony do Armii „Środek". Pełnił m.in. funkcję pełnomocnika Reichsfuehrera SS ds. walki z bandami – odpowiadał za zwalczanie partyzantki na zajętych terenach ZSRR oraz zbrodnie na ludności żydowskiej. —oprac. koz
Leopold Okulicki od 6 września p.o. szefa Sztabu Komendy Głównej AK
W młodości należał do Związku Strzeleckiego, w czasie I wojny światowej służył w Legionach Polskich. Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 r. został wcielony do armii austriackiej, z której uciekł w 1918 r. Wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał udział w rozbrajaniu żołnierzy austriackich stacjonujących w Krakowie. W listopadzie 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego. Uczestniczył w walkach o Lwów przeciwko Ukraińcom. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Po studiach w Wyższej Szkole Wojennej rozpoczął karierę sztabową. W 1935 r. przeniósł się do Sztabu Głównego Wojska Polskiego, gdzie m.in. opracowywał plany wojny z ZSRR i Niemcami. W czasie kampanii wrześniowej walczył w obronie Warszawy. Po kapitulacji miasta wstąpił do konspiracyjnej Służby Zwycięstwu Polski. Był komendantem łódzkiego okręgu Związku Walki Zbrojnej, następnie organizował konspirację na terenach okupowanych przez ZSRR. W styczniu 1941 r. Okulicki został aresztowany przez NKWD we Lwowie. Torturowany w trakcie śledztwa na Łubiance, zwolniony po podpisaniu układu Sikorski – Majski. Wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych organizowanych przez Władysława Andersa. W lipcu 1943 r. wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie pracował w londyńskim Sztabie Naczelnego Wodza. Okulicki został zrzucony do Polski w nocy z 21 na 22 maja 1944 r. Po przedostaniu się do okupowanej Warszawy rozpoczął działalność w strukturach Komendy Głównej AK. Był zwolennikiem objęcia Warszawy planem „Burza" i autorem planu opanowania stolicy przez powstańców przed nadejściem wojsk sowieckich. Podczas powstania pełnił funkcję szefem sztabu KG AK. 1 października 1944 r., dzień przed kapitulacją powstania, nowy naczelny wódz gen. Tadeusz Komorowski mianował Okulickiego komendantem głównym AK. Po klęsce powstania Okulicki znalazł się w obozie w Pruszkowie, skąd udało mu się przedostać w okolice Częstochowy i rozpocząć pracę nad rekonstrukcją struktur akowskich. 19 stycznia 1945 r. Okulicki wydał rozkaz o demobilizacji AK. 27 marca 1945 r. został podstępnie aresztowany wraz z innymi przedstawicielami polskiego państwa podziemnego przez NKWD i wysłany do Moskwy, gdzie stanęli przed sowieckim sądem. Okulicki został skazany na 10 lat więzienia. Zmarł 24 grudnia 1946 r. w Moskwie. Okoliczności jego śmierci do dzisiaj nie zostały wyjaśnione.
Antoni Chruściel „Monter", dowódca AK w walczącej Warszawie
Pochodził z chłopskiej rodziny z okolic Przeworska na Podkarpaciu. W czasie I wojny światowej wraz z drużyną skautową wstąpił do Legionu Wschodniego, ale we wrześniu 1914 r. został wcielony do armii austriackiej. Ukończył w niej szkołę podoficerską i szkołę oficerów rezerwy. Od grudnia 1918 r. służył w Wojsku Polskim. Brał udział w walkach z Ukraińcami, a także bolszewikami. Po wojnie służył w wojsku na różnych stanowiskach, uzyskał też absolutorium na Wydziale Prawno-Historycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W 1931 r. ukończył Wyższą Szkołę Wojenną, następnie był wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. W marcu 1938 r. został dowódcą 82. Syberyjskiego Pułku Strzelców im. T. Kościuszki. W czasie kampanii wrześniowej brał udział w obronie Twierdzy Modlin. Trafił do niewoli, ale został zwolniony z obozu jenieckiego. Od kwietnia 1940 r. działał w Związku Walki Zbrojnej. W maju 1941 r. mianowano go komendantem Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Podczas narad kierownictwa Armii Krajowej pod koniec lipca 1944 r. należał do zwolenników decyzji o powstaniu. Zaproponował, by rozpocząć je o godz. 17. 31 lipca przekazał komendantowi głównemu AK wiadomość, jakoby sowieckie czołgi były na przedmieściach Pragi. Ta niesprawdzona informacja była jednym z powodów, dla których Tadeusz Komorowski podjął ostatecznie decyzję, że powstanie wybuchnie 1 sierpnia. W powstaniu Chruściel był dowódcą całości walczących sił. 14 września 1944 r. został awansowany do stopnia generała brygady rozkazem naczelnego wodza „za wybitne dowodzenie i przykład osobistego męstwa w walkach o Warszawę". Od 20 września 1944 r. dowodził nowo utworzonym Warszawskim Korpusem AK. Po kapitulacji przebywał w niemieckich obozach. Po zakończeniu wojny objął w Londynie stanowisko zastępcy szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych. Od 1956 r. mieszkał w Waszyngtonie, gdzie pracował w biurze adwokackim, potem jako tłumacz. Zmarł 30 listopada 1960 r. w Waszyngtonie.
Kazimierz Iranek-Osmecki szef Oddziału II (informacyjno-wywiadowczego) Komendy Głównej AK
Za młodu należał do Związku Strzeleckiego i Legionów Polskich, następnie wcielony został do armii austriackiej. Po ucieczce z wojska działał w Polskiej Organizacji Wojskowej, a od listopada 1918 r. w Wojsku Polskim. Służył m.in. w Departamencie Broni Głównych Ministerstwa Spraw Wojskowych, a także Dowództwie Żandarmerii Polowej, ukończył też Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie. W czasie kampanii wrześniowej pełnił służbę w Sztabie Naczelnego Wodza. 17 września 1939 r. przekroczył granicę z Rumunią, zastał zastępcą ekspozytury wywiadowczej Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza w Bukareszcie. Był też członkiem ZWZ. W czerwcu 1940 r. powierzono mu funkcję szefa Oddziału II Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej. Po ewakuacji z Francji i przeniesieniu Komendy Głównej ZWZ do kraju pod koniec czerwca 1940 r. został kierownikiem referatu informacyjno-wywiadowczego w Oddziale VI (Specjalnym) Sztabu Naczelnego Wodza, który zajmował się sprawami kraju. Na polecenie naczelnego wodza gen. Władysława Sikorskiego powrócił do Polski. Pełnił rolę emisariusza. W nocy z 13 na 14 marca 1943 r. zrzucony do kraju na prośbę gen. Stefana Roweckiego. Od kwietnia 1943 r. był szefem Oddziału IV (kwatermistrzowskiego) Komendy Głównej Armii Krajowej, następnie w styczniu 1944 r. został szefem jej Oddziału II (informacyjno-wywiadowczego). 1 października 1944 r. gen. Tadeusz Komorowski wyznaczył go do prowadzenia rokowań kapitulacyjnych; podpisał układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie. Znalazł się w niewoli niemieckiej. W maju 1945 r. wyjechał do Londynu. Został wyznaczony na stanowisko oficera sztabowego do zleceń w Gabinecie Naczelnego Wodza. Od 1954 r. był członkiem emigracyjnej Tymczasowej Rady Jedności Narodowej. W lutym 1965 r. został mianowany generałem brygady, ale nie przyjął nominacji, uznając, że ważniejszy był awans na stopień pułkownika z okresu wojny. Zmarł 22 maja 1984 r. w Londynie.
Tadeusz Komorowski „Bór", komendant główny Armii Krajowej w czasie Powstania Warszawskiego
Pochodził z ziemiańskiej rodziny. Podczas I wojny światowej służył jako oficer austriackiej kawalerii. Do Wojska Polskiego wstąpił w listopadzie 1918 r. Ranny w trakcie bitwy z bolszewikami pod Komarowem w 1920 r. Odznaczony Orderem Virtuti Militari i trzykrotnie Krzyżem Walecznych. W okresie międzywojennym był m.in. dowódcą pułku ułanów, instruktorem jazdy konnej, należał do polskiej ekipy jeździeckiej na igrzyskach olimpijskich. W czasie kampanii wrześniowej zastępca dowódcy brygady kawalerii w składzie Armii „Lublin". W lutym 1940 r. został mianowany komendantem Obszaru Krakowsko-Śląskiego ZWZ. Otrzymał awans na stopień generała brygady. Od lipca 1943 r. był komendantem głównym AK. 21 lipca 1944 r. na spotkaniu generałów Tadeusza Komorowskiego, Leopolda Okulickiego i Tadeusza Pełczyńskiego zadecydowano o podjęciu działań zbrojnych w stolicy. 25 lipca 1944 r. wysłał do Londynu depeszę skierowaną do naczelnego wodza, w której stwierdzał: „Jesteśmy gotowi w każdej chwili do walki o Warszawę". 31 lipca 1944 r., wobec coraz szybszego zbliżania się frontu do Warszawy, wydał rozkaz rozpoczęcia powstania w stolicy. 30 września 1944 r., po dymisji gen. Kazimierza Sosnkowskiego, prezydent RP Władysław Raczkiewicz mianował gen. Komorowskiego naczelnym wodzem. Po 63 dniach boju prowadzonego przez powstańców Komorowski podjął decyzję o zakończeniu walk w Warszawie (był w niej przez cały ten okres). Od października 1944 r. do maja 1945 r. przebywał w niemieckich oflagach. Pod koniec maja 1945 r. przyjechał do Londynu, gdzie przejął od gen. Władysława Andersa funkcję naczelnego wodza. Pełnił ją do listopada 1946 r. W latach 1947–1949 „Bór" był premierem rządu RP na uchodźstwie. Zmarł 24 sierpnia 1966 r.
Tadeusz Pełczyński zastępca dowódcy Armii Krajowej, szef wywiadu
Od 1927 roku pełnił służbę w II Oddziale Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, który zajmował się wywiadem i kontrwywiadem. Z funkcji odwołany na początku 1939 roku. Uczestniczył w kampanii wrześniowej. W latach 1940–1941 był komendantem okręgu lubelskiego Związku Walki Zbrojnej, ale po rozpracowaniu przez Niemców powrócił do Warszawy i tam objął funkcję zastępcy dowódcy i szefa sztabu Armii Krajowej. Brał udział w podejmowaniu decyzji o wybuchu Powstania Warszawskiego. Ciężko ranny w wyniku niemieckiego bombardowania. Po upadku powstania dostał się do niemieckiej niewoli. Po wyzwoleniu z oflagu pozostał na emigracji. Pełnił funkcję szefa gabinetu naczelnego wodza i przewodniczącego Komisji Historycznej AK przy sztabie głównym w Londynie. Zmarł 3 stycznia 1985.
—oprac. koz
Publikacja realizowana w ramach projektu
PLUS MINUS
Prenumerata sobotniego wydania „Rzeczpospolitej”:
prenumerata.rp.pl/plusminus
tel. 800 12 01 95