Zanim narodził się Rzym

Na długo przed powstaniem Imperium Rzymskiego na Półwyspie Apenińskim żyły odmienne etnicznie i językowo społeczności plemienne, których kultury zostały wyparte i zniszczone wiele wieków później przez Latynów, którzy założyli Rzym.

Publikacja: 05.09.2024 11:21

Fresk

Fresk na wewnętrznej stronie płyty sarkofagu z grobowca Lucaniana. Druga połowa IV wieku p.n.e. Paestum, Narodowe Muzeum Archeologiczne.

Foto: wikimedia commons

Paweł Łepkowski

Przed II wojną światową archeolodzy włoscy koncentrowali swoją uwagę głównie na poszukiwaniu pozostałości z okresu Imperium Rzymskiego. Przy okazji pomijali lub ignorowali ślady o wiele starszy kultur, z których każda miała szansę na podobny rozwój jak plemiona zamieszkujące siedem wzgórz nad Tybrem.

Dopiero po II wojnie światowej archeolodzy zajęli się poszukiwanie najstarszych śladów człowieka na Półwyspie Apenińskim. Ich odkrycia wskazują, że ludzie żyli tu już w epoce paleolitu, który w Italii rozpoczął się ok. 5 tysięcy lat temu.

Epokę brązu na Półwyspie Apenińskim reprezentowała tzw. kultura terra mare, co po włosku oznacza „czarną ziemię”. Zapoczątkowali ją prawdopodobnie Italikowie mówiący językiem indoeuropejskim. Wkroczyli oni do Italii ok. 1800 roku p.n.e. Ze względu na dość wolne osadnictwo spowodowane różnorodnością klimatu i krajobrazu Italii, przybysze zróżnicowali się na Latynów, Umbrów i Samnitów. Część z nich prawdopodobnie ok. 1000 roku przed Chrystusem dotarła na Sardynię rozpoczynając na tej wyspie epokę żelaza. W tym samym czasie na tereny północne dzisiejszych Włoch przybyła nowa fala migrantów. Byli to przedstawiciele kultury Villanova, nazwanej tak od miejscowości koło Bolonii, gdzie odkryto pierwsze artefakty tego ludu. Znamienne, że zabytki tej kultury przypominają wyroby kultury halsztackiej znad Dunaju, co może oznaczać, że społeczność ta przywędrowała z dzisiejszych obszarów Austrii i Węgier.

Epokę brązu na Półwyspie Apenińskim reprezentowała tzw. kultura terra mare, co po włosku oznacza „czarną ziemię”. Zapoczątkowali ją prawdopodobnie Italikowie mówiący językiem indoeuropejskim. Wkroczyli oni do Italii ok. 1800 roku p.n.e.

Charakterystyczną cechą wyróżniającą kulturę Villanowa z północnej Italii, podobnie jak starszą o 800 lat kulturę terra mare, jest sposób żegnania zmarłych. Oba ludy nie grzebały swoich bliskich, lecz paliły zwłoki, a prochy składano w urnach zakopywanych w ziemi lub ustawianych w niszach skalnych.

Prapoczątki języka łacińskiego

Ale to nie przedstawiciele społeczności Villanowa ani terra mare mieli zdominować i zjednoczyć Italię. Najsilniejszą społecznością okazali się posługujący się językiem indoeuropejskim Italikowie, którzy podzielili się na dwie grupy: osko-umbryjską i latyńsko-falijską. Początkowo, w najstarszym okresie swojej bytności na półwyspie Apenińskim, Latynowie zamieszkiwali Lacjum (Latium Antiquum). Był to obszar, którego naturalnymi granicami były dwie rzeki: Tybr i Anio. Rozciągał się od Morza Tyrenckiego do ujścia Tybru przy przylądku Kirke oraz „opierał się” o ścianę Apeninów.

W wyniku intensywnych wędrówek i podbojów tego ludu, jego język w ciągu wieków rozpowszechnił się w całej Italii, a poprzez ekspansję Imperium Rzymskiego także na cały świat antyczny. Także my dzisiaj w wielu obszarach nauki, medycyny czy prawa nadal posługujemy się językiem tego ludu.

Latynowie - liczni, ale prymitywni

Warto podkreślić, że język Latynów nie miał jednolitej bazy gramatycznej. Istniało kilka konkurujących ze sobą dialektów. Archeolodzy dowiedli, że odrębne stanowiska zajmowały w okresie wczesnodziejowym różne dialekty języka Latynów, w tym np. odmiana z miasta Faleria. Wśród tej społeczności dochodziło do licznych rozłamów i tarć. Istniały niezależne od siebie grupy: Lacjum Wolskiego, plemiona sabelskie, Westynowie, Marsowie, Pellingowie i Marrucynowie. Wszyscy oni posługiwali się odmiennymi dialektami prałaciny. Jednak główna linia podziału przebiegała między dwoma konkurującymi ze sobą grupami; samnicko-umbryjską i latyńsko-falijską. Samnici zamieszkiwali w Samnium, Apulli, Lukanii, Bruttium i Kampanii Północnej.

Najsilniejszą społecznością pradawnej Italii okazali się posługujący się językiem indoeuropejskim Italikowie, którzy podzielili się na dwie grupy: osko-umbryjską i latyńsko-falijską.

Nie tworzyli oni jednak wyższych form organizacji społecznej. Znacznie wyższą formę organizacji państwowej mieli Grecy i Etruskowie, którzy swój ustrój gospodarczy opierali głównie na niewolnictwie. Dlatego należy podkreślić, że od VIII do VI wieku p.n.e. plemiona italskie zamieszkujące obszary Lacjum i Rzymu nie miały większego znaczenia cywilizacyjnego. Kandydatami na twórców imperium obejmującego cały Półwysep Apeniński byli raczej posługujący się tajemniczym językiem Etruskowie. Herodot z Halikarnasu nazwał go „niepodobnym do żadnego”. Trudno mu nie przyznać racji. Mimo że do dzisiaj istnieje aż 900 zabytków zapisanych w tym języku nadal stanowi od poważną zagadkę dla językoznawców.