Dwie głowy na tacy, czyli o ewolucji epoki

30 grudnia 1916 r. w pałacu księcia Jusupowa w Piotrogrodzie został zamordowany enfant terrible końca epoki Romanowów Grigorij Rasputin: hochsztapler, samozwańczy prorok, domniemany chłyst, ale w pierwszym rzędzie faworyt rodziny carskiej i jeden z najbardziej wpływowych Rosjan początku XX w. W zbrodni uczestniczyli arystokraci, a jej tajemnica nigdy nie została do końca wyjaśniona. O ile bowiem wiadomo niemal wszystko o jej przebiegu, o tyle mgła tajemnicy kryje realnych inspiratorów (wywiad brytyjski?). Powszechnie wiadomo o uczuciach, jakie wyzwalała osoba Rasputina. O odrazie, jaką budziła jego postać w petersburskiej elicie. Także o nienawiści, która szła śladem roli, jaką odgrywał na carskim dworze. Rasputin tak bardzo wkradł się w łaski rodziny Mikołaja II, że niemal monopolizował do niej dostęp. W czasie całkiem długiego epizodu osobistych rządów carycy Aleksandry (Mikołaj II przebywał na froncie) osobiście rozstrzygał o składzie gabinetu i stał na czele zbudowanego wokół siebie układu korupcyjnego. Gdyby to były inne czasy, w roli faworyta mógłby trwać przez długie lata. Na jego nieszczęście Rosja uginała się pod ciężarem wojny światowej. Zżerała ją bieda, głód i potworny chaos. Niekompetentne rządy podsycały tylko mocno rozgrzane już zarzewie rewolucji socjalnej. Dom, który od stuleci Europa znała jako samodzierżawne imperium Romanowów, chwiał się w swoich podstawach. Dlatego arystokratyczny spisek tak łatwo dosięgnął Rasputina.

Mimo oczywistych dowodów zabójstwo nie zostało osądzone, a jego sprawcy zapłacili za nie jedynie odosobnieniem. Do końca życia pytani o tamtą petersburską rzeź opowiadali o swoich patriotycznych motywacjach, chęci ocalenia ojczyzny przed wcielonym złem, rozmontowaniem systemu, który miał ściągnąć na imperium boski gniew. Czy się udało? Z historii wiemy, że zmarznięty trup najpierw otrutego, a potem rozstrzelanego Rasputina pod zalegającą na Newie krą nie ocalił Rosji przed największą w historii hekatombą. Niecały rok po jego śmierci rewolucja, którą przepowiadał i której tak bardzo się bał, zniosła tron i dynastię, a kraj pogrążyła w morzu krwi i śmierci.

Morderstwo lege artis

30 grudnia 2006 r., równo 90 lat po morderstwie Rasputina, w Bagdadzie dokonano innego, równie legendarnego morderstwa. W przeciwieństwie jednak do okoliczności, w jakich ginął samozwańczy prorok domu Romanowów, Saddama Husajna zamordowano w sposób, który można nazwać morderstwem lege artis. Został osądzony przez trybunał wyzwolonego od krwawej dyktatury kraju i legalnie wysłany na szafot. Powieszony w irackiej bazie wojskowej Camp Justice w północnej dzielnicy Bagdadu Kazimija musiał wysłuchać obelg, jakie wykrzykiwali pod jego adresem szyici: „Idź do piekła!”, „Niech Bóg cię przeklnie!”, „W imię Mohamada i Alego!”. Zanim pociągnięto za zwalniającą szubienicę dźwignię, Husajn zdążył zresztą odszczekać się swoim oprawcom. Co mówił? Też wzywał Boga, ale przede wszystkim kwestionował legalność egzekucji. Do końca uważał się bowiem za prezydenta i głównodowodzącego. Co musiało dziwić obserwatorów, na jego twarzy do ostatniej chwili nie było widać oznak strachu. Umierał więc – choć to może tylko sugestia – godnie. Tak kończyła się kariera następcy dawnych kalifów, zdolnego polityka i przywódcy, który miał ambicje stać na czele świata arabskiego.

Rządził z wyjątkową brutalnością. Wciągał swój kraj w krwawe wojny. Nie wzdrygał się nawet przed użyciem wobec własnych poddanych środków z arsenału ludobójstwa. Świat – a zwłaszcza Kurdowie – nigdy nie zapomni mu masakry w Halabdży. A jednak, co widać dopiero po latach, był gwarantem stabilności Iraku. Krwią niewinnych ludzi i tysiącami ofiar opłacał tak ukochany przez współczesny świat globalnej polityki porządek. Czy mielibyśmy wojnę w Iraku, sukcesy następców Al-Kaidy albo wojujący dżihadyzm Daeszu, gdyby żył Saddam Husajn? Trudno to sobie wyobrazić. Husajn zapobiegał takim ekscesom ze sprawnością synoptyka. Jeśli wiedział, że zanosi się na deszcz, nie wychodził bez parasola. Potencjalnych wrogów likwidował z całą bezwzględnością chwilę po tym, jak w ich głowach rodziły się ryzykowne pomysły. Albo jeszcze wcześniej. Był niewątpliwie skuteczny. Ale zaryzykował i sprzeciwił się Amerykanom. Grzechem głównym Saddama Husajna nie była więc Halabdża. Zabił go grzech pychy.

Wiek kontrastów i przełomów

30 grudnia 1916 i 2006 r. Cóż wiąże te dwie daty? Na pozór oba trupy kompletnie do siebie nie pasują. Łączy je tylko kalendarz. Jedna feralna data i dziewięć dekad historycznej przestrzeni. A jednak jest coś więcej między nimi: dzieje ewoluującej iluzji, która – jak u Marksa – przez rozwój sił wytwórczych determinuje historię.

Grigorij Rasputin, samozwańczy prorok, został zamordowany 30 grudnia 1916 r. w pałacu księcia Jusupowa w Piotrogrodzie

Roger-Viollet via AFP

Zacznijmy od epoki Rasputina. Cóż to za czas? Fin de siècle, cokolwiek by przez to rozumieć. Oto więc kończy się XIX w. – epoka postępu, jakiego dotąd nie zafundowało ludzkości żadne stulecie. Rozwijająca się niebywale szybko technika daje rządzącym krajami Zachodu wielką przewagę nad wszystkim i wszystkimi. Dzięki wynalazkom i bogactwu materialnemu wydłuża się ludzkie życie, a w ślad za tym wygrywa demografia. Relatywny odpoczynek od wojen, który dał Europie po napoleońskich masakrach kongres wiedeński, powoduje, że konserwatywne imperia pasą się na dzikim kapitalizmie jak krowy na pokrytym bujną trawą pastwisku. Rośnie imperium brytyjskie, by sięgnąć rozmiarów, co do których prawdą jest powiedzenie, że nad tą domeną nigdy nie zachodzi słońce. Bogaci się mieszczańska Francja. Unowocześnia się i demokratyzuje państwo Habsburgów. Rodzi się nowa potęga, czyli aspirujące i sięgające po koronę cesarską Prusy.

Na koniec Rosja. Kolos, potęga niezmierzona, a zarazem państwo tylu przeciwności, że można by na ten temat napisać encyklopedię. Z jednej więc strony samodzierżawie, z drugiej bomby i rewolwery narodnowolców, tak piekielnie skuteczne, że carskie rodziny (zwłaszcza po śmierci Aleksandra II) stają się niemal więźniami stanu. Cóż to za władza absolutna, która nie jest w stanie ochronić nawet samej siebie? Zamachowcy są tak bezczelni, że udaje im się wysadzić w powietrze nawet carską jadalnię w Pałacu Zimowym. A więc zwierzęca nienawiść z jednej strony i paniczny strach z drugiej. Narastająca kwadratura koła, gdzie jedni boją się i nienawidzą drugich, gdzie bezradność sięga zenitu. Po obu stronach. A podejmowane środki zaradcze skutkują skrajną izolacją. Jednych i drugich. Rodzina carska zamyka się w swoich pałacach, a spiskowcy w piwnicach. Nie ma już szans na żadne otwarcie, żadne reformy. Kraj żyje strachem i przekonaniem, że zbliża się apokaliptyczny koniec.

Rosja skąpana we krwi

Pięknie to widzieli poeci. Andriej Bieły zechciał wróżyć: „Wielki będzie bój – bój niebywały na świecie: żółte hordy Azjatów… sczerwienią pola Europy oceanami krwi”. Andriej Błok zaś dodawał: „I widzę nad Rosją skroś nocy, blask cichych rozległych pożarów”. W istocie pożary wybuchały co chwila.

Najpierw nieszczęsna wojna z Japonią, upadek Port Artur i klęska pod Cuszimą. Potem bezpośredni efekt wojny – rewolta 1905 r., która sparaliżowała imperium na dobre. Niedługo później wojna bałkańska i w końcu konflikt zbrojny, który miał przejść od historii jako I wojna światowa. Apokaliptyczna „omnia bella erga omnes”, w której tylko na początku fronty były rysowane liniami prostymi. Szybko miały podzielić mapę świata jak szachownicę i wywrócić go do góry nogami. Nic więc specjalnie dziwnego, że w takim klimacie ludzie zahipnotyzowani strachem szukali jakichś pozaracjonalnych pewników.

Królowała dekadencja. Łagodne terapie opium i heroiną. Wirujące stoliki, hiromancja i tani prorocy. Chwytano się wszystkiego, w co można wierzyć, a za czym stała jakakolwiek empirycznie weryfikowalna siła. A osobiste nieszczęścia tylko podsycały taką potrzebę. W rodzinie Romanowów takim nieszczęściem był najpierw brak syna – dziedzica, a potem, kiedy już się urodził, jego śmiertelna choroba: hemofilia. Szukano więc cudotwórców.

Pierwszym był epileptyk Mit’ka Kolaba. Drugim francuski hochsztapler Nizier Anthelme Philippe, prosty chłop spod Lyonu, który ogłosił się hierofantem. Grigorij Rasputin z Syberii był trzeci z kolei, a kluczem do jego sukcesu był iście tabloidalny wizerunek proroka, który udało mu się wykreować, i cudowna umiejętność niedopuszczania do krwawień u chorego na hemofilię Aleksego – syna cara Mikołaja II. Rasputin był arcymistrzem kreacji. Na mistycznych przesądach petersburskiego towarzystwa żerował z wdziękiem baletmistrza, a psychikę carycy zdominował do tego stopnia, że wierzyła, iż jest prawdziwym „adiutantem Wszechmogącego” (tak zwykł się nazywać). Rządził swoimi wyznawcami niepodzielnie. Dość powiedzieć, że nawet długo po śmierci Rasputina kobiety z rodziny carskiej (Aleksandra i jej córki) nosiły na szyi medaliony z jego wizerunkiem.

Koniec epoki carów

A jednak sczezł. A z nim ostatnia w carskiej Rosji iluzja spersonalizowana w osobie mistyka i hierfanta, uzdrowiciela i cudotwórcy, jasnowidza, egzorcysty i kaznodziei. Rasputin był każdym z nich, i to całkiem nie po trosze. Jego wyrazistość i siła wyczerpywały znamiona wszystkich tych ról, a bliskość i zaufanie władców tylko potęgowały światło jego aureoli. Cudownie zresztą odbijała się na tle jaśniejącego mesjanizmu Romanowów, którzy jak jeden wierzyli, że ich bożym powołaniem jest panowanie nad Rosją i chrześcijańskim światem. To ostatnie – ucieleśniona iluzja samodzierżawia – została ostatecznie utopiona we krwi w domu Ipatiewa w Jekaterynburgu 17 lipca 1918 r. Tak się kończył świat hieromancji i hierofanii, mistycyzmu i mesjanizmu, poetyckich proroctw i taniego wieszczenia, które tak bardzo napiętnowały epokę fin de siècle’u. Wraz z bolszewizmem i jego wygraną w wojnie domowej miała nastać epoka iluzji systemowej, czyli czas wielkich wyrzeczeń i wysiłku, czas materializmu dialektycznego i stalinowskich czystek. Czas Związku Radzieckiego.

I tu zgrabnym ruchem konika szachowego dochodzimy do drugiego kresu epoki i drugiego trupa. Otóż nie byłoby Saddama Husajna, gdyby nie było partii Baas (Odrodzenie), a ta nie miałaby większych szans, gdyby nie jej patroni i przyjaciele w Moskwie. Związek Radziecki wspierał ją i jej wizję. A jej wizja... jakże blisko była wizji społeczeństwa radzieckiego. Dla baasistów państwa narodowe, a nawet odrębne byty polityczne w świecie arabskim były czystym przesądem. Głosili jedność państwową wolnego i socjalistycznego świata arabskiego od Adenu do Anatolii, od granic Sahary po granice Iranu. Coś na kształt „Związku Zjednoczonych Republik Arabskich”.

Moskwie imponowała ta wizja i – mimo że nigdy nie udało się jej zrealizować – dziedzice morderców Romanowów wspierali każdego z arabskich liderów, który dawał dowody, że jest nią zauroczony. Byli między nimi: Naser, syryjski klan Asadów, Kaddafi i na koniec Husajn – dziedzic całej linii przywódców baasistowskich w Iraku. Sowieci wspierali ich ideologicznie i materialnie. I wcale im nie przeszkadzało, że Husajn równolegle flirtuje z Amerykanami. Sojusz z USA był w ich pojęciu czysto taktyczny. Relacja z ZSRR – historycznie słuszna i po marksistowsku racjonalna. Budowali drogi i elektrownie. Cementowanie i koksownie. Dostarczali żywność i technologie petrochemiczne. Inwestycje łączyły się z wpływami politycznymi. Wizja świata partii Baas była więc po części sowiecka.

Podobnie jak uzbrojenie. I choć rychło okazało się, że Arabowie są mniej lojalni, niż chciałaby tego Moskwa, kiedy im to pasuje, flirtują z CIA, naciągają, na co tylko można, Amerykanów i cały zgniły, demokratyczny Zachód, barwy i estetyka baasistowskiego Bliskiego Wschodu wciąż były niemal integralnie sowieckie. Kto tam bywał, doskonale pamięta ów poststalinowski kult jednostki, pomniki i portrety ukochanego przywódcy za każdym rogiem. Butne murale z triumfującym i wiecznie szczęśliwym ludem w tle, łany zbóż i traktory, promienie słońca i promiennie uśmiechnięte dzieci. A na pierwszym planie tej zbiorowej iluzji śniada twarz przywódcy, zwykle z wąsem, czasami uzupełniona uroczym detalem jak ciemne okulary zasłaniające oczy. Swoją drogą długo się zastanawiałem, jakie jest ich przesłanie metafizyczne, zanim pojąłem, że to asocjacja z dawnych czasów, kiedy było jasne, że zwykły śmiertelnik nie może spojrzeć w oczy bóstwa. Kaddafi przedstawiał to najdoskonalej. Saddam i Asadowie – mniej konsekwentnie. Wszystko ma jednak swój koniec. W latach 80. runął blok sowiecki. Brutalnie wyrwały się z objęć imperium najpierw Warszawa, potem Budapeszt, Praga, Sofia, Berlin i Bukareszt. Następnie zaczął trzeszczeć sam Związek Radziecki, by dać sobie w końcu amputować to i owo, całkiem zresztą sporo – od Bałtyku, po morze Czarne, Kaspijskie i Aralskie (właśnie wysychało).

Liderzy zbiorowej postmarksistowskiej iluzji na Bliskim Wschodzie zostali sami. Czy zaczynali się powoli domyślać, że ich świat się kończy? Niestety – nie. Nie dokonali rewizji politycznego samookreślenia. Kto mądrzejszy szybował pod skrzydła Amerykanów. Kto głupszy, a wielka władza rzadko idzie w parze z wielką mądrością, nadal pływał po oceanie politycznej megalomanii. W końcu przyszedł kres. Jankesi wylądowali w Iraku i Afganistanie. Saddam Husajn uciekł z Bagdadu, by ukryć się w jakiejś dziurze niedaleko rodzinnego Tikritu. Złapany, upokorzony (okładki wszystkich pism na świecie) trafił w końcu w ręce swoich oprawców. A proces, który mu zafundowano, był równoznaczny z morderstwem. Niedługo po nim padli jego koledzy. Hosni Mubarak, Ben Ali, Kaddafi. To był już koniec epoki. Czkawka po klęsce systemu Husajna. Dlatego właśnie jego śmierć, a nie brutalne zarżnięcie Kaddafiego, uważam za koniec stulecia.

Stulecie totalitaryzmów

Krótkie to stulecie. Niepełne, bo bez jednej dekady. Zaczyna się 30 grudnia 1916 r., a kończy 90 lat później. Początek to ostateczny finał fin de siècle’u, kiedy na grobie uświęconej przez autokratów, podważonej przez Nietzschego, a skompromitowanej przez Rasputina starej wiary rosną już tylko banalne kwiatki hierofantów, paranoików i mistyków. A na niebie nad cmentarzem tłoczą się groźne chmury totalitaryzmów. Lenin jeszcze za granicą, ale już oczyma wyobraźni buduje dzięki wysiłkowi tysięcy bolszewickich niewolników Biełomorkanał. Adolf Hitler jeszcze niewinny. Fanatycznymi, błękitnymi oczętami karci żydokomunę i przemyśliwuje o triumfie nowej rasy. Mussolini traci pierwsze włosy i trenuje na potęgę wiecową retorykę. Piłsudski marzy o wolnej Polsce, Churchill po klęsce pod Gallipoli rychtuje dla brytyjskiej armii uzbrojenie.

Świat jeszcze nie wie, co się zbliża. A zbliża się najgorszych kilka lat w historii świata, które zaoferują komunizm, faszyzm, narodowy socjalizm, Holokaust, Auschwitz-Birkenau i Treblinkę. Wojnę domową w Rosji i archipelag Gułag. Hołodomor i Wołyń. W istocie przestaną się liczyć hierofanci i hierofanie. Iluzja indywidualna ustąpi na dłuższy czas tej zbiorowej. Najpierw będziemy nią owładnięci bez przerwy. Będzie żerowała na naszych słabościach i strachu. Potem przyjmiemy ją za pewnik. Na koniec – za dobrodziejstwo inwentarza epoki. Zaczniemy się z nią oswajać jak z bliznami po ospie na twarzy. Ani to piękne, ani dobre, ale żyć z tym trzeba, bo liczy się życie, nie blizny.

9 kwietnia 2003 r.: w Bagdadzie rozradowani Irakijczycy świętujący upadek morderczego reżimu Saddama Husajna obalili pomnik dyktatora

Gilles BASSIGNAC/Gamma-Rapho via Getty Images

Ale z czasem zacznie nas to znamię uwierać. Iluzja systemowa zacznie się wyczerpywać. Straci na świeżości i sile. Skończy się strach, a zacznie rodzić odwaga. „Przyjdzie czas” na jej kapłanów: Breżniewa, Honeckera, Żiwkowa, Causescu. A po nich – Husajna i Kaddafiego. I tylko jeden lis – najsprytniejszy z nich – Jaruzelski, uchroni się w licznych korytarzach demokracji. Przyjdzie coś nowego.

Nowa epoka i nowe iluzje

Pierwsza jest już nieważna. Opisał ją zgrabnie pewien profesor z Ameryki o nazwisku Fukuyama. Otóż koniec historii, co sugerował, się nie wydarzył (czyżby nie wiedział, że po epoce jednej iluzji przychodzi epoka następnej?). Liberalna demokracja „all over the world” nie zaistniała nawet przez chwilę. Zamiast niej objawiły się: nowy terroryzm, separatyzmy, instynkt samobójczy ludzkości zakodowany gdzieś w trzewiach globalizacji i konsumpcjonizmu – szał przejadania wszystkiego na Ziemi.