Kolos na glinianych nogach

Nic lepiej nie ilustruje powyższej tezy niż osoba ministra wojny cara Mikołaja II tuż przed wybuchem I wojny światowej. Wtedy, w dobie maszyny parowej, węgla i stali, największy kraj świata nazywano w gabinetach dyplomatów i wojskowych Europy „walcem parowym”. Największą, 6-milionową armię wyobrażano sobie jako olbrzymią masę, która wprawdzie potrzebuje czasu, by po początkowym letargu się rozpędzić, ale która już rozpędzona zmiażdży na swojej drodze wszystko, co na niej napotka.

Tymczasem jej minister wojny Władimir Suchomlinow, leniwy, przebiegły 60-latek z pucułowatą twarzą, chełpił się, że skoro przed 40 laty jako młody oficer nabył wojskowych umiejętności kawalerzysty, za co otrzymał krzyż św. Jerzego, to wystarczą już one i jemu, i całej armii po wsze czasy. Zarzucał więc kolegom z akademii wojennej, że niepotrzebnie interesują się nowościami, jak choćby wpływem broni palnej na przebieg bitwy z użyciem szabli czy lancy. Na sam dźwięk słów „wojna nowoczesna” dostawał wypieków, a wszystkim dookoła rozpowiadał, że przez ostatnich 30 lat nie wziął do ręki żadnego podręcznika wojskowego. Stanowisko szefa armii zawdzięczał umiejętności owinięcia cara wokół swojego palca. Głównie rozbawiał monarchę pikantnymi dykteryjkami z petersburskich salonów, do których to anegdot sam czynnie przykładał nie tylko rękę. Czas bowiem wypełniał zaspakajaniem kaprysów swojej młodszej o 25 lat żony, którą na rosyjskiej prowincji odbił koledze po fachu. Suchomlinow uosabiał prominentną i modelową śrubkę imperium. Dzięki takim właśnie śrubkom rosyjski „walec parowy” w latach I wojny światowej sam został rozjechany.

Od mongolskich najazdów po carskie imperium

Nim jednak Rosja z oszałamiającym terytorium stała się światowym mocarstwem, egzystowała przez dwa stulecia wieków średnich jako prawosławne księstewko z kijowskim centrum. Aż do łupiących najazdów Mongołów. Rozbiły one księstwo na dzielnice, przesunęły centrum do Moskwy, która rozpoczęła podboje na swoje konto – po Morze Arktyczne, Ural i Kaukaz. Od despotycznego chana księstwo moskiewskie przejęło absolutyzm samodzierżawia, skrajną centralizację i brak poszanowania dla indywidualnej własności, co odróżniało Moskwę od reszty Europy jak ośnieżone Alpy od pustyni. Już wtedy, gdy Moskwa zrzuciła jarzmo mongolskie, hołdowała przekonaniu, że jej przeznaczeniem jest status trzeciego Rzymu – stanie się pępkiem chrześcijańskiego świata, po antycznym Rzymie i bizantyńskim Konstantynopolu. Stąd w symbolice księstwo moskiewskie przejęło po Bizancjum dwugłowego orła, w obszarze Realpolitik zniewoliło chłopów, a osobę wielkiego księcia, brodatego despotę w azjatyckim stylu zasiadającego na tronie z kości słoniowej, otoczyło faraońskim nimbem. Nie przeszkadzało to jednak, by kolejnych carów w pałacowych przewrotach seryjnie usuwać w zaświaty. Nożem lub trucizną.

Równo z chwilą wybicia roku 1700 Rosja Piotra I wkroczyła na scenę Europy. Podboje dokonywane kosztem słabnącej Polski, Szwecji i Turcji spowodowały, że europejskie mocarstwa zaczęły traktować Rosję z szacunkiem. Sojusz z Habsburgami stał się kamieniem węgielnym rosyjskiej dyplomacji. Rozbudowa floty wojennej, którą Piotr I stworzył od zera, umocniła potęgę militarną państwa. Rządy Katarzyny Wielkiej (w latach 1762–1796) przyniosły kolejne zdobycze odebrane Turcji, w tym tatarski Krym i Gruzję.

Ale to car Aleksander I (1801–1825), bijąc Napoleona, wyniósł cesarstwo do rangi supermocarstwa z milionową armią. Już jednak jej organizacja zależała od kaprysów cara, w czasie gdy cała władza skupiała się w rękach zasiadającego na tronie jednowładcy. Wszyscy carowie bez wyjątku lubowali się choćby w musztrze wojskowej na placu apelowym, ale już ignorowali wyszkolenie bojowe armii. Aleksander I natomiast zwariował wręcz na punkcie idyllicznych kolonii wojskowych, gdzie oficerowie i żołnierze mieli łączyć służbę z życiem rodzinnym i pracą farmera. Tymczasem kolonie ledwo wiązały koniec z końcem, wojskowi ich nienawidzili. Władza cara, tylko pozornie nieograniczona, padała łupem rywalizujących koterii dworskich. W administracji na skutek nędznego uposażenia panoszyła się korupcja.

Organizacja państwa w stosunku do krajów zachodnich wypadała wręcz opłakanie. Sieć dróg była w tragicznym stanie, system sądowniczy nierychliwy i arbitralny, oświata i opieka medyczna prawie żadna (w 1801 roku odsetek uczniów do dzieci i młodzieży wynosił 1:10 000), a drenaż gotówki z miast przez rząd centralny hamował akumulację kapitału, postęp techniczny i rozwój niezależnej kultury mieszczańskiej. Nieprzypadkowo Mikołaj Gogol piętnował męki duchowe „zbędnego człowieka”. Nieprzypadkowo też – podczas gdy imperium „pokojowo” połykało znaczne terytoria na Dalekim Wschodzie (od rachitycznego cesarstwa chińskiego) – „rosyjski walec parowy” dostał w wojnie krymskiej ciężkie lanie od Francuzów i Anglików, w 1877 roku od Turcji, a na początku XX wieku od Japończyków w Mandżurii. Mimo to szarże krwiożerczych kozaków przetrwały w umysłach Europejczyków do 1945 roku.

Cywilizacyjne zapóźnienia Rosji w XX wieku

Oparty na kurczącej się bazie ziemiaństwa z jednej strony i armii chłopów z drugiej reżim próbował w epoce gwałtownej industrializacji kraju nadrobić cywilizacyjne zapóźnienia wewnętrznej natury. Forsowano rozwój kolei żelaznych, polityczny sojusz z Francją ustabilizował rubla i przyciągał kapitał zagraniczny. Ale już anarchiczny sposób zarządzania państwem wszystko niweczył. Nie istniał rząd, który koordynowałby poczynania poszczególnych ministerstw. Każdy minister składał carowi sprawozdanie wyłącznie ze swojej dziedziny.

Czytaj więcej

Historia świata

Ukraina kontra Rosja

Historia nienawiści Rosji do naddnieprzańskiego sąsiada sięga głębiej, niż myślimy. Dowiodła tego wcześniejsza kremlowska wojna propagandowa. Putin dokonał napaści na Ukrainę m.in. dlatego, że moskiewski kompleks niższości wobec Kijowa ma wręcz cywilizacyjne korzenie.

Co istotniejsze, premier nie miał wpływu na poczynania ministra spraw zagranicznych, a ten na swoich ambasadorów. Zantagonizowane resorty rywalizowały ze sobą. Car Mikołaj II zaklinał jedynie uświęcony patyną mit, że stoi ponad podziałami społecznymi i troszczy się o dobro wszystkich. Paradoksy kraju polegały także na tym, że chłopi żyjący na obszarach z nadwyżką zbożową cierpieli biedę, a nawet głód na skutek niskich cen zboża.

To imperialne ambicje pchnęły Rosję do I wojny światowej. Zakładano, że potrwa ona krótko, a sukces w niej zagwarantuje milionowa armia. Ale batalia obnażyła niedostatki imperium Romanowów: słabą siłę ekonomiczną kraju, równie nędzną sprawność administracyjną i niespójność społeczeństwa. Zamiast produkować tańsze uzbrojenie i amunicję przez rodzimy przemysł, forsowano napływ dostaw z USA i Francji. Najdotkliwiej w rosyjskich żołnierzy uderzyły niedobory żywności. A do załamania się dostaw przyczyniały się przepychanki między różnymi sekcjami armii. Ostatecznie rewolta żołnierzy i robotników rękami Lenina zmiotła imperium z powierzchni ziemi.